تحولات آینده انرژی جهان (نفت و گاز) و جایگاه ایران

 

محمد دهرویه  

چکیده: با پایان جنگ سرد ، انرژی که مفهوم ژئوپلیتیکی داشت به مفهوم ژئواکونومیکی تغییر نام پیدا کرد و به تأثیر گذارترین عنصر در روابط بین قدرتهای بزرگ جهانی تبدیل شد و مناطقی خاص از جهان که دارای انرژی بودند هم یک به یک پدیده مهم راهبردی بدل شدند .

با تحول گفتمان ژئواستراتژیک به گفتمان ژئواکونومیک در دهه های اخیر و ایفای نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهانی ، ژئوپلیتیک انرژی و امنیت آن از جایگاه بالاتری در مناسبات بین المللی برخوردار شده است . انرژی به عنوان یک متغیر ژئوپلیتیک، جایگاه ویژه ای را در بازی های قدرتی نظام جهان باز کرده و دسترسی به منابع انرژی برای تمامی سطوح سلسله مراتبی قدرت جهان، اهمیتی استراتژیک پیدا کرده است . از این روی ، هر یک از بازیگران نظام جهانی به دنبال تعریفی قابل قبول از جایگاه امنیت انرژی خود در جهان می باشند.  در این میان ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی جهان و با در دست داشتن دومین منابع نفت خام و گاز طبیعی جهان ، از جایگاه مهمی در مباحث امنیت انرژی جهانی برخوردار می باشد.

 ایران با دارا بودن موقعیت ارزنده اش در ژئوپلیتیک انرژی ، می تواند با ایفای نقش موثری در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی و پیوند زدن منافع و امنیت ملی خود به امنیت انرژی مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان ، منافع و امنیت ملی خود را نیز تأمین نماید. چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور بوده و حتی تاکنون بسیاری از موقعیتهای بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است.

با پایان جنگ سرد ، انرژی که مفهوم ژئوپلیتیکی داشت به مفهوم ژئواکونومیکی تغییر نام پیدا کرد و به تأثیر گذارترین عنصر در روابط بین قدرتهای بزرگ جهانی تبدیل شد و مناطقی خاص از جهان که دارای انرژی بودند هم یک به یک پدیده مهم راهبردی بدل شدند .

با تحول گفتمان ژئواستراتژیک به گفتمان ژئواکونومیک در دهه های اخیر و ایفای نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهانی ، ژئوپلیتیک انرژی و امنیت آن از جایگاه بالاتری در مناسبات بین المللی برخوردار شده است . انرژی به عنوان یک متغیر ژئوپلیتیک، جایگاه ویژه ای را در بازی های قدرتی نظام جهان باز کرده و دسترسی به منابع انرژی برای تمامی سطوح سلسله مراتبی قدرت جهان، اهمیتی استراتژیک پیدا کرده است . از این روی ، هر یک از بازیگران نظام جهانی به دنبال تعریفی قابل قبول از جایگاه امنیت انرژی خود در جهان می باشند.  در این میان ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی جهان و با در دست داشتن دومین منابع نفت خام و گاز طبیعی جهان ، از جایگاه مهمی در مباحث امنیت انرژی جهانی برخوردار می باشد.

 ایران با دارا بودن موقعیت ارزنده اش در ژئوپلیتیک انرژی ، می تواند با ایفای نقش موثری در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی و پیوند زدن منافع و امنیت ملی خود به امنیت انرژی مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان ، منافع و امنیت ملی خود را نیز تأمین نماید. چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور بوده و حتی تاکنون بسیاری از موقعیتهای بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است.

واژه های کلیدی :

 ژئواکونومی ، استراتژیک ، ژئواستراتژی ، انرژی ، نفت ، گاز ، خلیج فارس ، خاورمیانه ، ایران . 

ژئوپولیتیک انرژی :

        انرژی در زندگی بشر اهمیت فوق العاده ای دارد . ادامه زندگی بدون انرژی بسیار مشکل است . صنعت ، کشاورزی ، خدمات ، گرمایش و سرمایش ، تولید غذا ، محیط خانوادگی ، حمل و نقل ، نظامی گری ، فعالیتهای پزشکی و درمانی ، پژوهشهای علمی و غیر آن جملگی به انرژی وابسته هستند . از این رو منابع تأمین انرژی ، مسیر های انتقال انرژی ، بازارهای مصرف ، تجارت انرژی ،      فن آوری انرژی و نظایر آن اعتبار ویژه ای پیدا می کنند . مسئله دسترسی و تأمین انرژی برای نیازمندان آن و نظایر آن و نیز امنیت مسیرهای انتقال انرژی برای تولید کنندگان و مصرف کنندگان فوق العاده اهمیت دارند . به لحاظ ارتباط تنگاتنگ ، انرژی با زندگی روزمره مردم و جوامع و نیز حیات کشورها و دولتها است که دولتهای متقاضی و دولتهای تولید کننده را دائماً نگران کرده است و از همین روست که انرژی در سیاستهای ملی و بین المللی نقش تعیین کننده ای پیدا نموده است و الگوهایی از رقابت ، همکاری ، کشمکش ، تجاوز ، تعامل ، همگرایی و واگرایی را در عرصه بین الملل و روابط بین کشورها و دولتها شکل داده است . اهمیت انرژی بدان حد است که دولتهای مصرف کننده ، مکانهای تولید انرژی و دولتهای تولید کننده ، مکانهای مصرف انرژی و هر دو مسیرهای انتقال و تکنولوژیهای مربوط به انرژی را جزو اهداف ملی و امنیت ملی خود محسوب می کنند . انرژیهای فسیلی بویژه نفت و گاز از آن حیث که در بیلان انرژی جهان سهم بالایی دارند ، جایگاه ویژه ای را در مناسبات بین المللی پیدا کرده اند ، و سیاست بین المللی را نیز تحت الشعاع قرار داده اند .            (حافظ نیا ، 1385 ؛ 102 ) .

عصر ژئواکونومی

ادوارد لوتواک در سال 1990.م پارادایم ژئواکونومی را با مفهوم گسترده وارد علوم جغرافیایی و سیاسی کرد . در تعریف ژئواکونومی باید چنین گفت : ژئواکونومی یعنی زمینه های اقتصاد پایه ، یعنی سرزمینهایی که در اقتصاد جهانی نقش دارند . در حقیقت ژئواکونومی از ترکیب 3 عنصر جغرافیا ، قدرت و اقتصاد شکل گرفته است و به نظر می رسد سیاست که عاملی مهم در ژئوپلیتیک بوده جای خود را به اقتصاد داده است (شکل شماره 1) . اما این موضوع به این معنا نیست که ژئواکونومی چیزی غیر از ژئوپلیتیک و یا در برابر ژئوپلیتیک است ، بلکه ژئواکونومی جزئی از ژئوپلیتیک در عصر حاضر می باشد (حسن نامی ، 1388 ؛ 42) .

شکل شماره 1 ) ژئواکونومی

قدرتاقتصاد جغرافیا ژئواکونومی

منبع : عزتی ، 1385 : 29

ژئواکونومی ، در واقع ، اقتصاد بین جغرافیا و قدرت اقتصادی کشورها را مورد مطالعه قرار می دهد . به عبارت دیگر ، ژئواکونومی ، اثرگذارترین عوامل یا زیربناهای اقتصادی در محیط کشوری ، منطقه ای یا جهانی در تصمیم گیری های سیاسی و رقابت های قدرتی و اثرگذاری این عوامل در ساختار شکل گیرنده ژئوپلیتیک منطقه ای یا جهانی را مورد مطالعه قرار می دهد .

از ویژگیهای عصر ژئواکونومی ، اهمیت یافتن اقتصاد در عرصه جهانی است . برخلاف دوران جنگ سرد که در آن تقسیم ژئوپلیتیکی جهان جنبه ایدئولوژیک داشت ، در گروه بندی های نوین ژئوپلیتیکی جهان پس از جنگ سرد ، اقتصاد مبنا قرار گرفته است (مجتهد زاده ، 1379 : 87) .

مطرح شدن واژه اکونومی خود موجب شد که برخی مناطق جغرافیایی اهمیت خود را از دست بدهند و برعکس مناطق دیگری از ارزش های بیشتری برخوردار شوند ، جالب توجه این است که آسیای غربی با محوریت کشور ایران ، نه تنها ارزش راهبردی خود را از دست نداده ، بلکه از اهمیت به مراتب بیشتر از قرن 21 برخوردار شده است (عزتی ، 1388 : 93) .

جایگاه  آسیا ، خاورمیانه و خلیج فارس در انرژی جهان :

قاره َآسیا ، این ابرقاره کره زمین در طول قرنها ، قلمرو بزرگترین یورش های تاریخ و        عظیم ترین تحولات در مقیاس راهبردی بوده است ، جالب اینجاست که همیشه قدرتهای بزرگ جهانی در حداکثر طول تاریخ ، از این قاره برخاسته اند و هم اکنون نیز بزرگترین رقبای قدرت جهانی در همین قاره قرار دارند ، بی دلیل نیست که برژینسکی در اواخر دهه 90 میلادی با نوشتن کتاب بحث انگیز « صفحه بزرگ شطرنج » بازیگران عمده نامزد قدرت و صفحه درگیریها را در اوراسیا با محوریت آسیا مطرح کرد (عزتی ، 1387 : 4) .

در قرن حاضر ، براساس ایفای نقش اقتصادی ، جهان به 6 منطقه تقسیم می شود و هر منطقه ای که خارج از این تقسیم بندی قرار بگیرد ، از اهمیت چندانی برخودار نیست . این مناطق عباتند از :          1 - آمریکای شمالی ، 2- اروپای غربی ، 3- خاورمیانه (خلیج فارس) ، 4- آسیای جنوب شرقی ،        5- محور مسکو لنینگراد و 6 – هند . از این شش منطقه ، چهار منطقه مصنوعات خود را به سایر کشورها صادر می کنند و از تولید انبوه برخوردار هستند . فقط یک منطقه است که مواد خام صادر می نماید و این منطقه خلیج فارس است (اخباری ، 1385) .

جغرافیای جهانی نفت با نقاط مازاد و کمبود تعریف می شود در حالی که خاورمیانه بزرگترین ذخایر نفت جهان را داراست ، آسیای شرقی ، آمریکای شمالی و اروپای غربی همگی به ترتیب دچار کمبود سوخت هستند . منطقه خاورمیانه جایگاه اساسی در بازار انرژی دنیا دارا است ، چهار کشور بزرگ تولید کننده نفت دنیا در این منطقه قراردارند و پاره ای از تحلیل گران اقتصادی معتقدند در دو دهه آغازین قرن 21 ، منطقه خلیج فارس در حدود هفت برابر حوزه کارائیب در تأمین انرژی ایالات متحده نقش خواهد داشت .(عزتی ، 1388 ؛ 96)     

خاورمیانه نقش بی بدیلی را در رویدادهای جهان ایفاد کرده و می کند ، این منطقه به دلایلی از جمله انرژی ، گذرگاههای آبی و استراتژیک ، وجود رژیم صهیونیستی و امنیت آن برای قدرت های بزرگ ، بازار مصرف منطقه و ... اهمیت زیادی در معادلات جهانی برخوردار می باشد (اخباری ، 1383 ؛ 69) .

منطقه خاورمیانه منطقه ای است که عوامل ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک در آن منطبق است . چرا که اولاً از خصوصیات بارز این مناطق وجود منابع طبیعی سرشار است و ثانیاً دارای تولید ناخالص هنگفت می باشد . بدین لحاظ است که منطقه خاورمیانه با در اختیار داشتن « 60 درصد منابع تولید انرژی و 742 میلیارد بشکه ذخایر تثبیت شده تا پایان سال 2007  (شانا ،2/5/1386)  نقش ژئواکونومیکی ویژه ای در قرن بیست و یکم ایفا خواهد کرد و از آنجا که در خاورمیانه عوامل ژئوپلیتیکی منطبق بر عوامل اقتصادی هستند ، نقش محوری در تدوین استراتژیهای جهانی دارد (حسن نامی ، 1388؛ 51).

بررسی های آماری در سال 2008 .م نشان می دهد که این منطقه 9/31 درصد از مجموع تولید نفت جهانی را در اختیار دارد . از سوی دیگر ذخایر ثابت شده گاز خاورمیانه نیز در حدود 41 درصد از مجموع ذخایر گازی جهان است و میزان آن در حدود 91/75 تریلیون متر مکعب برآورد می شود . (bp, 2009: 22)

جدول شماره 1 ) میزان ذخایر ، تولید و مصرف نفت کشورهای حاشیه خلیج فارس در پایان سال 2008 م

کشور	میلیارد بشکه	درصد از کل	تولید (هزار بشکه در روز)	مصرف (هزار بشکه در روز)
عربستان	1/264	0/21	10846	2224
ایران	6/137	9/10	4325	1730
عراق	0/115	1/9	2423	-
کویت	5/101	1/8	2784	300
امارات متحده عربی	8/97	8/7	2980	467
قطر	3/27	2/2	1378	104
عمان	6/5	4/0	728	-
کل منطقه خلیج فارس	9/748	5/59	25464	4825

Source: BP Statistical Review of World Energy, 2009

جدول شماره 2 ) میزان ذخایر ، تولید و مصرف گاز کشورهای حاشیه خلیج فارس در پایان سال 2008 م

کشور	تریلیون متر مکعب	درصد از کل	تولید (میلیارد مترمکعب)	مصرف (میلیارد متر مکعب)
عربستان	57/7	1/4	1/78	1/78
ایران	61/29	0/116	3/116	6/117
عراق	17/3	7/1	-	-
کویت	78/1	1	8/12	8/12
امارات متحده عربی	43/6	5/3	2/50	1/58
قطر	46/25	8/13	6/76	8/19
بحرین	09/0	-	4/13	-
عمان	98/0	5/0	1/24	-
کل منطقه خلیج فارس	09/75	6/40	-	4/286

Source: BP Statistical Review of World Energy, 2009

منطقه خلیج فارس یکی از مهمترین مناطق صاحب منابع انرژی دنیاست که نقش بسیار مهمی در معادلات انرژی جهان دارد . تحولات منابع انرژی و نفتی این منطقه از جمله مسائلی است که در تحولات آینده دنیا نقش فراوانی خواهد داشت . علاوه بر آن با توجه به رقابت شدید کشورهای قدرتمند پیرامون نفت ، این منطقه نقش بسیار مهمی در معادلات ژئواستراتژی آینده جهان دارد . در سال2001 منطقه خلیج فارس به تنهایی بیش از28 % تولید نفت جهان را به خود اختصاص داده بود . در همین سال خلیج فارس 34 % ظرفیت تولید نفت جهان را در اختیار داشته است و این میزان ذخایر نفتی و هزینه های نسبتاً پایین تولید ثابت می نماید که این منطقه دست کم تا 2015 ظرفیت بسیار بالایی در تولید نفت خواهد داشت (حسن نامی ، 1388؛ 53) .   

آینده انرژی جهان :  

قرن بیستم ، قرن حاکمیت تفکرات ژئواستراتژیک بود که منجر به جنگها و درگیریهای زیادی شد . ولی تحولاتی در جهان شکل گرفت که مفهوم ژئواکونومی در اواخر دهه نود قرن بیستم مطرح گردید که هدف آن دستیابی به اهداف سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی ، نظامی و امنیتی از طریق دخل و تصرف در راهبردهای اقتصادی بود و در این راستا پیشرفت های چشمگیری هم حاصل شد ، کما اینکه مفهوم « هارتلند » مکیندر که در اوایل قرن بیستم مطرح گردید و برپایه تفکرات نظامی استوار بود ، امروزه دیگر مفهومی ندارد بلکه واژه « هارتلند » به منطقه ای اطلاق می شود که از لحاظ شکل هندسی حالت یک بیضی را دارد و کشورهای حوزه دریای خزر و خلیج فارس را در بر می گیرد و محور این منطقه حساس را کشور ایران تشکیل می دهد (عزتی ، 1387؛ 3) .

یکی از تحولات عمده در عصر ژئواکونومی و ژئوپلیتیک انرژی جهان ، شتاب گرفتن مصرف جهانی نفت بویژه در کشورهای در حال توسعه آسیایی است . برآورد ها حاکی از آن است که تقاضا برای نفت جهان در حال توسعه سه برابر سریع تر از جهان توسعه یافته است و انتظار می رود که تقاضای نفت از 6/85 میلیون بشکه در سال 2008 ، به 6/105 میلیون بشکه در روز در سال 2030 ، افزایش پیدا نماید (PEC, World Oil Outlook, 2009 ) .

تقاضای انرژی جهان در حدود 60 درصد در میان سال‌های 2002 تا 2030 رشد خواهد داشت که به طور متوسط در هر سال 7/1 رشد را نشان می دهد . از سال 2002 تا 2030 همچنان هیدروکربن ها بیشترین سهم و نرخ رشد در میان دیگر عناصر انرژی را خواهد داشت ؛ به عبارت دیگر 81 درصد تقاضای انرژی جهان، مربوط به سوخت‌های فسیلی است . این امر، نشانگر آن است که انرژی‌های نوین تا 22 سال آینده نمی‌توانند سهم قابل توجهی از مصرف انرژی جهان را به خود اختصاص دهند .    گاز طبیعی، نسبت به نفت و زغال سنگ از جمله حامل‌های انرژی است که در دهه اخیر از بالاترین رشد تقاضا در میان سایر حامل‌های انرژی برخوردار بوده است . بررسی روند سهم انرژی ، طبق مطالعه آژانس بین المللی انرژی ، حاکی از کاهش سهم تمامی حامل‌های انرژی به نفع گاز است . تقاضای اولیه گاز طبیعی، رشد 3/2 درصد در سال‌های 2002 تا 2030 را نشان می دهد که بالاترین رشد در میان سایر انرژی‌هاست . به دیگر سخن ، مصرف گاز طبیعی تا سال 2030 در حدود 96 درصد بیشتر از سال 2002 می باشد و سهم گاز در انرژی اولیه جهان از 21 درصد در سال 2002 به 25 درصد در سال 2030 خواهد رسید . (ویسی ، 87)

موقعیت ژئواکونومیک ایران  :

نفت در خاورمیانه برای نخستین بار در ایران تولید شد ، از آن زمان تاکنون بیش از یکصد سال می گذرد و میلیاردها بشکه نفت خام از میدان های نفتی ایران به دست آمده است و به خارج رفته است ، این صادرات عظیم نفت خام باعث گردیده است ایران در نظام بین الملل و روابط سیاسی بین المللی جایگاه ویژه ای به دست آورد زیرا کشورهای صنعتی پیشرفته ، همواره نیازمند نفت و جایگاه اقتصادی سیاسی  بوده اند (عزتی ، 1387: 7) .

رویدادهای دهه نخست قرن بیست و یکم ، نشاندهنده این است که در عرصه مناسبات بین المللی ، ژئوپلیتیک انرژی اهمیت راهبردی دارد و در این میان ، ایران با 6/137 میلیارد بشکه نفت و 61/29 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی ((Bp statistical Review of World Energy, 2009 به عنوان دومین دارنده ذخایر نفت جهان و دومین کشور دارنده ذخایر گاز جهان شناخته می شود و به واسطه نزدیکی مراکز تولید نفت و گاز آن به آبهای بین المللی ، می تواند نقش بسیار مهمی را در معادلات انرژی جهان ایفاد نماید . با تحولات صورت گرفته در رویکردهای ژئوپلیتیکی و اهمیت یافتن منابع نفت و گاز در معادلات جهانی ، ایران در میان منطقه ای قرار گرفته است که در تولید و انتقال نفت و گاز جهانی نقشی حیاتی ایفاد می کند ، بطوری که از نظر کارکرد ، بسان قلب جهان عمل می نماید .

در ژئوپلیتیک انرژی جهان ، ایران از دو جهت در کانون توجه و مرکز تعاملات بین المللی قرار دارد :

1-     موقعیت ژئوپلیتیک ایران و قرار گرفتن در کانون بیضی انرژی جهان :

جفری کمپ ، با تأثیر گرفتن از نظریه « هارتلند»  مکیندر از بیضی انرژی جهانی یا هارتلند ژئوپلیتیک یاد می کند (کمپ ،1383 ؛ 14-13)

نقشه شماره 1 )

همچنان که در نقشه مذکور مشاهده می شود ، ایران در مرکز بیضی استراتژیک انرژی (هم نفت و هم گاز) قرار دارد ، ضمن اینکه این سرزمین ، قلب محل اتصال قاره های آسیا ، اروپا و آفریقا می باشد . به عبارتی دیگر ، از نظر جغرافیایی نیز می توان ایران را منطقه مرکزی و کانونی برای خشکی های جهان به حساب آورد .

میزان ذخایر نفت و گاز طبیعی ایران بیان کننده این واقعیت است که ایران ظرفیت و قابلیت رسیدن به یکی از محوری ترین شرکای مصرف کنندگان جهان را دارا می باشد . بعد دیگری که باعث ارتقای اهمیت انرژی جهانی می گردد ، واقع شدن ایران در مرکز کانون استراتژیک انرژی جهان می باشد . جفری کمپ در کتاب جغرافیای استراتژیک خاورمیانه با در نظر گفتن اینکه ، حدود 70 درصد ذخایر نفت و بیش از 40 درصد از ذخایر گاز جهان در بیضی انرژی خلیج فارس – دریای خزر واقع گردیده است ، آن را یکی از مهمترین موقعیت های استراتژیک دوران کنونی می داند و ایران در مرکز این بیضی استراتژیک انرژی قرار دارد .

طبق برآورد ها اقتصاد جهانی تا آینده قابل پیش بینی همچنان به انرژی نفت وابسته خواهد ماند . این در حالی است میزان تقاضای جهانی برای نفت از سال 2010 تا سال 2025 سالانه 9/1 درصد افزایش خواهد یافت و این در حالی است که ایران به عنوان یکی از مهمترین تولید کنندگان انرژی در جهان در سطوح امنیت جهانی انرژی نقش تعیین کننده ای را برعهده دارد و با داشتن 4/138 میلیارد بشکه نفت ، 2/11 درصد از ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده است (جدول شماره 3) .

جدول شماره 3 : ذخیره ، تولید و عمر ذخایر فت خام ایران (ژانویه 2009)

ایران	ذخیره در پایان سال 1987	ذخیره در پایان سال 1997	ذخیره در پایان سال 2005	ذخیره در پایان سال 2009	تولید در پایان سال 2008 میلیون بشکه در روز	درصد از ذخایر جهانی	عمر ذخایر (سال) ذخیره ب تولید
نفت خام	9/92	6/92	5/137	4/138	1/4	2/11	9/86

منبع :  P6 ،2008 Bp

نقشه شماره 2)

جدول شماره 4 : ذخایر طبیعی ایران از 2009 - 1986

ایران	ذخیره در پایان سال 1986 (تریلیون متر مکعب)	ذخیره در پایان سال 1996 (تریلیون متر مکعب)	ذخیره در پایان سال 1986 (تریلیون متر مکعب)	ذخیره در ژوئن سال 2009 (تریلیون متر مکعب)	تولید در پایان 2008 (میلیون متر مکعب)	درصد ذخایر جهانی	عمر ذخایر (ذخیره بر تولید)
گاز طبیعی	96/13	0/23	58/27	7/1045	3/116	0/16	بالای 100 سال

منبع :  P22.EIA.2009.PP46 ،2008 Bp

همانگونه که در نقشه شماره 2 مشاهده می شود ، سه حوضه بزرگ ذخایر گازی جهان یعنی خلیج فارس  ، سیبری غربی و آسیای مرکزی (ترکمنساتان ، قزاقستان و ازبکستان) در یک محدوده بیضی شکل ، 2/70 درصد گاز دنیا را در خود جای داده اند که از آن تحت عنوان « بیضی استراتژیک ذخایر گازی جهان » یاد می شود . این ذخایر عظیم گازی در میان دو بازار بزرگ مصرف اتحادیه اروپا و جنوب شرق آسیا قرار گرفته است (ویسی،1387 ؛ 302) .

2-     موقعیت ایران از لحاظ انتقال انرژی و نقش حیاتی این کشور در امنیت جهانی انرژی :

ایران به عنوان مهمترین کشور حوزه خلیج فارس و به عنوان یکی از بازیگران اصلی و کلیدی در وقایع مهم انرژی منطقه شناخته می شود . بنابراین می توان چنین استدلال نمود که ایران علاوه بر اعتبار ژئوپلیتیکی دارای ارزش و قابلیتهای منحصر به فردی در ژئواکونومی نیز می باشد . کشور ایران همواره جایگاه ممتازی در خاورمیانه داشته است . این کشور به همراه عراق ، کویت و عربستان سعودی دارای غنی ترین ذخایر گاز و نفت در منطقه هستند ، واقع شدن در حاشیه تنگه هرمز به طور متوسط در هر 12 دقیقه یک کشتی نفت کش از تنگه هرمز عبور می کند و در مجموع 40 درصد از نفت مصرفی کشورهای جهان از این تنگه عبور می نماید . حاشیه شمالی این تنگه در اختیار ایران است و سواحل جنوبی آن تحت حاکمیت دولت عمان قرار دارد ، از آنجائیکه عمان حضور چندانی در خلیج فارس ندارد ایران به عنوان تنها تأمین کننده امنیت در منطقه مزبور است و از اهمیت شایانی برخوردار می باشد . وضعیت توپوگرافی سواحل ایران در خلیج فارس به نحوی است که سرتاسر سواحل برای اجرای عملیات (آبی خاکی) مساعد می باشد (عزتی، 1387؛ 7) . 

همچنین ایران با موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ویژه ای که برای منطقه محصور در خشکی آسیای مرکزی دارد ، یک کشور ترانزیتی مطلوب است و می تواند تولیدات نفت و گاز قزاقستان و ترکمنستان را به بهترین شکل به دریای آزاد و حتی از طریق ترکیه به اروپا برساند (مختاری هشی، 1389؛115) .

موقعیت خاص ژئوپلیتیکی ایران به گونه ای است که با عبور لوله های نفت و گاز از خاک ایران ، منجر به گسترده شدن همکاری های ژئواکونومیک این کشور با جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز باشد که همکاری های بخش انرژی ، همکاری های اقتصادی را به دنبال دارد که نهایتاً منجر به یکپارچگی ژئوپلیتیکی ایران با حوزه خزر خواهد شد . همچنین تأکید بر همکاری های انرژی ، اقتصادی و هماهنگی های وسیع سیاسی می تواند زمینه ساز اعتماد سازی های عمیق در منطقه گردد (سریع القلم ، 1378 ؛ 35) .

نتیجه گیری :

جایگاه کشور ایران به عنوان یکی از مهمترین کشورهای حوزه خلیج فارس ضمن آنکه در دوران جنگ سرد از موقعیتی استراتژیک برخوردار بود ، در قرن جدید نیز این عامل با دید ژئواکونومیکی انطباق یافته و موقعیت منطقه ای آن تبدیل به موقعیت بین المللی گردیده است . این موقعیت استثنایی جایگزین ناپذیر می تواند نقش محوری در تدوین استراتژی منظومه های قدرت در سده حاضر در پی داشته باشد .

ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بیش از 200 کیلومتر ساحل مناسب عملیاتی و شمار زیادی جزایر استراتژیک در اختیار دارد و در شمال با دومین منبع نفت و گاز جهان هم مرز است .

ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی دنیا و با در دست داشتن دومین منبع نفت و گاز جهان ، از جایگاه منحصر به فردی در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی برخوردار می باشد و در صورت بکار بردن استراتژی ژئوپلیتیکی مناسب ، می تواند با استفاده از ژئوپلیتیک انرژی ایده آل بوجود آمده ، وزن ژئوپلیتیکی خود را ارتقاء دهد .

درخصوص موقعیت ژئواکونومیک ایران و نقش این کشور در امنیت جهانی انرژی می توان گفت که ایران با قرار گرفتن میان دو انبار مهم انرژی یعنی دریای خزر و خلیج فارس اهمیت فوق العاده ای را در ژئوپلیتیک جهانی دارد و از نظر جغرافیایی نیز دارای موقعیت ارتباطی راهبردی برای انتقال نفت و گاز دو حوزه بزرگ انرژی یعنی خلیج فارس و دریای خزر می باشد .

ایران می تواند با نگاه صحیح به بازارهای جهانی ، رویکرد جدید در سیاست خارجی و تغییر برخی رفتارها در عرصه بین المللی و همچنین برنامه ریزی راهبردی ، جایگاه خود را در منطقه تحکیم بخشد و بتواند منافع ملی و بین المللی خود را بیش از پیش تأمین نماید .  به عبارتی دیگر ، ایران در کانون منطقه ای واقع شده است که محور اصلی فضای سیاسی حاکم بر آن اقتصاد انرژی است و به عنوان یک قدرت منطقه ای جدیدی در حال ظهور است و یک نقش راهبردی را در تعادل دیپلماتیک ایفاد می نماید .

با توجه به اینکه رقابت کنونی میان قدرتهای بزرگ صرفاً دست اندازی بر منابع انرژی منطقه است ، لذا این بزرگترین امتیاز برای ایران محسوب می شود که بتواند از این امکانات در جهت اتخاذ راهبرد اتحاد و ائتلاف ، تحقق بخشیدن به برتری منطقه ای خود ، حفظ و بالا بردن منافع ملی بهره بهرداری نماید (عزتی ، 1387 ؛8 )

ایران می تواند با استفاده از قابلیت های بالقوه ژئوپلیتیک انرژی خود ، ضمن کسب درآمد ، از افزایش قدرت اقتصادی خود در راستای توسعه و افزایش قدرت ملی خود در همه ابعاد استفاده نماید . چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده است ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور است و حتی تاکنون بسیاری از موقعیت های بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است .

منابع و مآخذ :

-  اخباری ، محمد (1385) ، استراتژی غرب تضعیف توان ژئوپولیتیک جهان اسلام است ، نشریه رسالت .

-  اخباری ، محمد (1383) ، ساختار ژئوپولیتیک جهان و تأثیر آن بر خاورمیانه ، مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپولیتیک ایران ، تهران ؛ سازمان جغرافیایی .

-  حافظ نیا ، محمدرضا (1385) ، اصول و مفاهیم ژئوپولیتیک ، مشهد ؛ انتشارات پاپلی .

-  ویسی ، هادی (1387) ، جایگاه خلیج فارس در تحولات ژئواکونومی جهان ، نشریه علوم سیاسی ، شماره 49 . 

-  حسن نامی ، محمد (1388) ، تحلیل جایگاه ژئواکونومیک ایران در خاورمیانه ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال پنجم ، شماره دوم .

-  ولی قلی زاده ، علی و ذکی ، یاشار (1387) ، بررسی و تحلیل جایگاه ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی ایران برای کشورهای CIS ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال چهارم ، شماره سوم .

-  مجتهد زاده ، پیروز (1379) ، ایده ای ژئوپولیتیک و واقعیتهای ایران ، تهران ؛ نشر نی .

-  عزتی ، عزت اله (1388) ، صلح سرد و جایگاه ایران در این تحولات راهبردی ، فصلنامه نگاه ، سال دوم ، شماره چهارم .

-  عزتی ، عزت اله (1387) ، ژئواکونومیک قرن بیت ویک جایگاه ایران ، فصلنامه نگاه ، سال دوم ، شماره دوم .

-  مختاری هشی ، حسین (1389) ، امنیت انرژی و موقعیت ژئوانرژی ایران ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال ششم ، شماره دوم .

-  سریع القلم ، محمود (1378) ، اثرات فروپاشی شوروی بر جهان سوم ، مجله سیاست خارجی ، شماره 4 ، تهران : انتشارات دفتر مطالعات سیاسی .