قدرت نرم و قدرت سخت

محمود واسعی

مقدمه:

از جوامع ابتدایی بشر تا به امروز کسب قدرت و اعمال آن حائز اهمیت و در خور توجه انسانها – حکومت ها و دولت ها بوده است. اما وجوه آن در ادوار مختلف، متفاوت بوده و به شکلهای خاص خود بروز کرده است. امروزه مفهوم قدرت در دو فضای حقیقی (جغرافیایی) و فضای مجازی بصورت قدرت سخت و قدرت نرم جلوه گر شده و سیری شتابزده به سمت فضای مجازی صورت گرفته است.فضای مجازی در پی پیشرفت علم و تکنولوژی بر تمامی تعاملات در فضای حقیقی اعم از سیاسی – نظامی – اقتصادی – امنیتی – فرهنگی و ... در سطوح مختلف ناحیه ای ... منطقه ای – جهانی تاثیر گذار است. و این تأثیر پذیری از فضای مجازی دامنه ی آن روز به روز گسترده تر می شود.

لذا اهمیت مطالعه در مورد فضای و بررسی قدرت نرم را دو چندان کرده است.

در اینجا به طرح چند سوال محوریت تحقیق را مشخص کرده و به آن سمت و سو می بخشیم.

-       اهمیت و جایگاه قدرت نرم در جهان امروز و همچنین کاربرد و کارایی آن در مقایسه با قدرت سخت چگونه می باشد؟

-       فضای مجازی و قدرت نرم و نقش آفرینی آن برای کشورهای غربی و کشورهای جهان سوم به چه شکل است؟

از جوامع ابتدایی بشر تا به امروز کسب قدرت و اعمال آن حائز اهمیت و در خور توجه انسانها – حکومت ها و دولت ها بوده است. اما وجوه آن در ادوار مختلف، متفاوت بوده و به شکلهای خاص خود بروز کرده است. امروزه مفهوم قدرت در دو فضای حقیقی (جغرافیایی) و فضای مجازی بصورت قدرت سخت و قدرت نرم جلوه گر شده و سیری شتابزده به سمت فضای مجازی صورت گرفته است.فضای مجازی در پی پیشرفت علم و تکنولوژی بر تمامی تعاملات در فضای حقیقی اعم از سیاسی – نظامی – اقتصادی – امنیتی – فرهنگی و ... در سطوح مختلف ناحیه ای ... منطقه ای – جهانی تاثیر گذار است. و این تأثیر پذیری از فضای مجازی دامنه ی آن روز به روز گسترده تر می شود.

لذا اهمیت مطالعه در مورد فضای و بررسی قدرت نرم را دو چندان کرده است.

در اینجا به طرح چند سوال محوریت تحقیق را مشخص کرده و به آن سمت و سو می بخشیم.

-       اهمیت و جایگاه قدرت نرم در جهان امروز و همچنین کاربرد و کارایی آن در مقایسه با قدرت سخت چگونه می باشد؟

-       فضای مجازی و قدرت نرم و نقش آفرینی آن برای کشورهای غربی و کشورهای جهان سوم به چه شکل است؟

چهارچوب نظری تحقیق :

تعریف قدرت : بسیار دشوار است که یک تعریف جامعی از دانشواژه ی  قدرت بیان داشت، لذا سعی شده نزدیکترین تعریف سبب به موضوع تحقیق بیان شود.

ماکس وبر : قدرت، امکان خاص یک عامل (فرد یا گروه) به خاطر داشتن موقعیتی در روابط اجتماعی است که بتواند گذشته از پایه ی اتکای این امکان خاص اراده ی خود را با وجود مقاومت، به کار ببندد.

مک آیور : منظور از داشتن قدرت، توانایی تمرکز، تنظیم یا هدایت رفتار اشخاص یا کارهاست. (عالم -1373 – 88)

مفهوم قدرت : در فرهنگ زبان، قدرت را ((توانایی انجام کار)) تعریف کرده اند. قدرت در عمومی ترین سطح، یعنی توانایی بدست آوردن نتایجی که شخص خواهان آن است. (نای – 1387 – 38)

آنچه که از تعریف و مفهوم قدرت می توانیم برداشت کنیم، داشتن توانایی و شرایط مناسب در جهت نیل به اهداف و نتایج مورد نظر می باشد.

قدرت نرم و قدرت سخت : قدرت نرم یا همان ((قدرت جذاب)) اولین بار توسط جوزف نای مطرح شد.

مزیت این نوع قدرت نفوذ آن است که با قانع کردن دیگران به ((دوست داشتن آنچه ما دوست داریم.)) هزینه های لازم برای قدرتمند باقی ماندن را کاهش می دهد... قدرت نرم یک نوع چرخش جامعه به سمت خواست نظام قدرت است... تفاوت قدرت سخت با قدرت نرم در آشکار بودن، محسوس بودن، تخریب فیزیکی و احساس ترس نسبت به صاحبان قدرت است که در قالب قدرت نظامی با استفاده از زور و تسلیحات نظامی و یا حضور استعماری تحقق پیدا می کند. (عاملی – 1389 – 28)

- قدرت و نظریه های ژئو پلیتیکی : ژئو پلیتیک بر آن بخش از دانش جغرافیا تاکید می کند که با قدرت و سیاست پیوند می خورد. در واقع جوهر ژئوپلتیک را قدرت تشکیل می دهد. (حافظ نیا – 1385- 233)

در این تحقیق مجال شرح و بست دادن نظریات ژئوپلتیکی نیست فقط به بیان فهرستی از آنها بسنده می کنیم.

1-     نظریه ی فضای حیاتی توسط فردریک راتزل  2- رودلف کلین و نظریه کشور بعنوان موجود زنده

3- آلفرد ماهان و نظریه قدرت دریایی    4- نظریه ی هارتلند مکیندر   5- نظریه ی ریملند اسپایکمن 

6- نظریه ی قدرت هوائی الکساندرد سِورسکی    7- نظریه سیستم ژئوپلتیکی جهان توسط سائل بی کوهن 

8- نظریه ی بعد جدید قدرت توسط هانتیکتون  9- نظریه توازن قوی – هانس مورگنتا

تجزیه و تحلیل تحقیق :

همانطور که اشاره شد جریان قدرت طلبی در جهان در دوره های مختلف به شکل های خاص خود و متفاوت بروز کرد. از امپراطوری های کهن تا دوره ی استعمار و امپریالیسم و هم اکنون که باز در حال تحول است.

با پایان جنگ سرد شاخصهای قدرت جهانی و رهبری جهان دچار دگرگونی شد. تا قبل از آن در صحنه ی بین المللی قدرت نظامی – سیاسی شاخص برای قدرتهای بزرگ و رهبران جهانی بود ولی بعد از آن یعنی با پایان یافتن جنگ سرد اولویت اول یعنی همان شاخصهای نظامی و سیاسی جای خود را به شاخص اقتصادی و تجارت آزاد داد.

((به عبارت دیگر باید چنین گفت که در قرن بیست و یکم سرمایه گذاری بوسیله ی دولت همان کاری را خواهد کرد که قدرت آتش نظامی .)) (عزتی – 1380- 108)

تجارت آزاد – شکل گیری شرکت های چند ملیتی – بازار جهانی با اهداف حداکثر سود آوری نوع جدیدی از قدرت و تولید آن بود.

در نظریات دانشمندان جغرافیای سیاسی و نظریه های ژئو پلتیکی در جهان ابتدا بیشتر به دو بعد خشکی و آب و نقش هر یک در تولید قدرت توجه داشتند که بعدها به مرور زمان بعد هوا نیز به آنها اضافه شد و با پیشرفت علم و تکنولوژی و دست یابی انسان به فضا، بعد جدیدی برای قدرت و تولید و افزایش آن که همان فضا بود، مورد توجه قرار گرفت.

امروزه فضا و فناوری فضایی بواسطه ی کارکرد گسترده و ایفای نقش کلیدی در حل مشکلات جهانی به عنوان بستری مناسب برای توسعه امنیت و منبعی عظیم برای تولید قدرت قلمداد می شود. (نامی – 1389 – 115)

در پی دست یابی انسان به فضا و با پیشرفت روزافزون علم و تکنولوژی مقوله ی جدیدی مطرح شد به نام فضای مجازی و به سرعت تمام تعاملات سیاسی – اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر خود قرار داد و متحول ساخت. با شکل گیری و رشد این پدیده و در راستای جریان قدرت طلبی جهانی قدرت نرم رفته رفته قدرت سخت را تحت شعاع خود قرار داد.

قدرت نرم به گونه ای مختلف عناصر خود را پخش می کند و سپاهیان این قدرت و ابزار و ادوات این قدرت قابل مشاهده نیستند. عناصر قدرت نرم در پیوند با عناصر قدرت سخت هدف های کلانی را دنبال می کنند. از این منظر فضای مجازی عرصه ی نوینی برای ایجاد و استفاده از قدرت نرم را فراهم آورده است. (عاملی – 1389 – 29)

حکومت ها و کشورها به عنوان بازیگران اصلی در عرصه ی بین المللی و نیز شرکت ها و بنگاه های اقتصادی به عنوان بازیگران عرصه ی جهانی به شبکه ی اینترنت و فضای مجازی نگرشی ابزاری داشته که می تواند به تولید قدرت برای آنها منجر شود. (حافظ نیا – فصلنامه ژئوپلتیک)

شبکه های رادیوئی ، تلویزیونی، ماهواره ای، و بخصوص شبکه های اینترنتی مانند یاهو – ام اس ان – گوگل – فیس بوک – توئیتر – یوتیوب – آی ام دی بی ، که در همه اینها جریان آزد اطلاعات در پی تأمین اهداف سازندگان و مدیران آنها در حال حرکت و انتقال است.

در واقع لازمه ی کسب قدرت در چنین شرایطی از دو منظر قابل بررسی و طرح است :

1- تکنولوژی و فناوری                                  2- اندیشه و فکر

علم و دانش در سطح فردی و یا اجتماعی و ملی به دارنده ی آن قدرت نفوذ، اثرگذاری و منفعل سازی طرف مقابل را اعطا می کند و از سوی دیگر به تولید فرهنگ غالب می انجامد که می تواند در موقعیت الگویی و هدایت و رهبری برای سایرین قرار گیرد. (حافظ نیا – 1385 – 95)

پس تنها داشتن تکنولوژی برتر که بعنوان زیر ساخت تولید قدرت در عرصه ی جهانی به حساب می آید کافی نیست، بلکه با بهره گیری از آن و با توجه به شیوه های اثر گذار انتقال فکر و دانش و اندیشه و بازتاب مثبت آن است که ایجاد قدرت می نماید.

فرآیند شکل گیری این نوع سلطه به مراتب موثرتر و پایدار تر از سایر الگوهای سلطه نظیر سلطه ی سیاسی نظامی و اقتصادی می باشد زیرا در رابطه سلطه نوعی عدم رضایت همراه با اجبار اطاعت پذیری در ملت و دولت تحت سلطه از ملت و دولت سلطه گر وجود دارد. در حالی که در سلطه ی فرهنگی و تکنولوژِیکی که مبتنی بر دانایی و علم و معرفت است نوعی اقبال، رضایت و تمایل بر الگوپذیری از قدرت برتر به دلیل قرار داشتن آن در موقعیت الگوئی مشاهده می شود و افراد، جامعه و ملت و دارنده ی فرهنگ برخوردار از بار دانائی بیشتر،  عناصری از آن را جذب نموده و در رفتار خود منعکس می نمایند. (حافظ نیا – 1385 – 95)

امروزه مقام و موقعیت یک کشور در جامعه جهانی و جایگاه آن در سلسله مراتب جهانی با قالبیت دیپلماسی رسانه ای آن کشور گره خورده است. اگر یک کشور بخواهد در عرصه ی بین المللی به جایگاه رفیع دست یابد، باید بتواند دیپلماسی رسانه ای هماهنگ و موثری را به اجرا درآورد. (جنگ نرم 2- 53)

جمع بندی :

قدرت داشتن موقعیت و ویژگی خاص یا کسب آن برای رسیدن به مقاصد و اهداف مورد نظر است. از دیرباز مقوله ی قدرت طلبی در جوامع مختلف بشری وجود داشته، ولی در ادوار مختلف شکل آن تغییر کرده، تا به امروز که در عرصه ی جهانی تحول و تنوع آن به نهایت خود رسیده است.

قدرت سخت که تجلی و بروز آن در مباحث سیاسی – نظامی بوده امروزه نقش و کارایی خود را از دست داده و به همین دلیل کمتر مورد توجه و استفاده ی مستقیم قرار می گیرد.

با مطرح شدن فضای مجازی توجه قدرتهای جهانی معطوف به قدرت نرم و بکارگیری حداکثری آن برای اهداف خود و باقی ماندن در قدرت و رهبری جهان شده است.

(( شبکه اینترنت و فضای مجازی شاخص و انعکاس قدرت برتر کشورهایی است که آن را بوجود آورده و معماری کرده اند ... از سوی دیگر این شبکه و فضا فرصت مناسبی است که برای کنترل کننده آن، تولید قدرت می کند. 0حافظیه – 1389) ))

نتیجه گیری :

قدرت نرم نسبت به قدرت سخت هزینه های کمتری در پی دارد و همچنین اثرگذاری قوی تری دارد. در قدرت سخت پیشبرد و دستیابی به اهداف با نوعی جبر و خشکی مواجه است. که عمدتاً نارضایتی های عمومی ملت ها و جامعه جهانی بخصوص ملت های درگیر جنگ را در پی دارد ولی در قدرت نرم اینگونه نیست و ملت ها دانسته یا نا دانسته تحت سلطه ی قدرتهای جهانی در می آیند و قدرتهای برتر در یک فرآیند آموزشی – فرهنگی – فکری سعی می کنند تا ایده و فکر و علائق دیگر ملت ها را با خود همسو کنند. و در قدرت نرم در واقع نوعی خط دهی به افکار عمومی جامعه ی جهانی و ملت های دربرگیرنده ی آن صورت می گیرد. و در آخر در بعد قدرت نرم اشاره می کنیم که یکی بعنوان زیر ساخت و بستر آن می باشد و همان دارا بودن تکنولوژی و فناوری در سطح بالا و به روز است و دیگری شیوه مدیریت اطلاعات و استفاده ی از آن در جهت پیشبرد اهداف سیاسی – اقتصادی – اجتماعی و ... توسط قدرت ها می باشد.

منابع و مآخذ :

1-     حافظ نیا – محمد رضا – اصول و مفاهیم ژئوپلتیک – انتشارات آستان قدس رضوی – 1385

2-     ضیایی پرور حمید – جنگ نرم (2) ویژه جنگ رسانه ای – موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران – 1383

3-     عاملی – سید سعید رضا – مطالعات انتقادی استعمار مجازی آمریکا ( قدرت نرم و امپراتوری های مجازی ) انتشارات امیر کبیر – 1389

4-     عزتی – عزت ا... – ژئوپلتیک در قرن بیست و یکم – سمت – 1380

5-     عالم – عبدالرحمن – بنیادهای علم سیاست – نشر نی – 1373

6-     نامی – محمد حسن – فضا بعد چهارم قدرت – تهران – زیتون سبز – 1389

مقالات :

حافظ نیا – محمد رضا – فصلنامه ی ژئوپلتیک (دوره ی نهم) – یادداشت سردبیر - 1389