محمد دهرویه
چکیده: با پایان جنگ سرد ، انرژی که مفهوم ژئوپلیتیکی داشت به مفهوم ژئواکونومیکی تغییر نام پیدا کرد و به تأثیر گذارترین عنصر در روابط بین قدرتهای بزرگ جهانی تبدیل شد و مناطقی خاص از جهان که دارای انرژی بودند هم یک به یک پدیده مهم راهبردی بدل شدند .
با تحول گفتمان ژئواستراتژیک به گفتمان ژئواکونومیک در دهه های اخیر و ایفای نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهانی ، ژئوپلیتیک انرژی و امنیت آن از جایگاه بالاتری در مناسبات بین المللی برخوردار شده است . انرژی به عنوان یک متغیر ژئوپلیتیک، جایگاه ویژه ای را در بازی های قدرتی نظام جهان باز کرده و دسترسی به منابع انرژی برای تمامی سطوح سلسله مراتبی قدرت جهان، اهمیتی استراتژیک پیدا کرده است . از این روی ، هر یک از بازیگران نظام جهانی به دنبال تعریفی قابل قبول از جایگاه امنیت انرژی خود در جهان می باشند. در این میان ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی جهان و با در دست داشتن دومین منابع نفت خام و گاز طبیعی جهان ، از جایگاه مهمی در مباحث امنیت انرژی جهانی برخوردار می باشد.
ایران با دارا بودن موقعیت ارزنده اش در ژئوپلیتیک انرژی ، می تواند با ایفای نقش موثری در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی و پیوند زدن منافع و امنیت ملی خود به امنیت انرژی مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان ، منافع و امنیت ملی خود را نیز تأمین نماید. چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور بوده و حتی تاکنون بسیاری از موقعیتهای بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است.
با پایان جنگ سرد ، انرژی که مفهوم ژئوپلیتیکی داشت به مفهوم ژئواکونومیکی تغییر نام پیدا کرد و به تأثیر گذارترین عنصر در روابط بین قدرتهای بزرگ جهانی تبدیل شد و مناطقی خاص از جهان که دارای انرژی بودند هم یک به یک پدیده مهم راهبردی بدل شدند .
با تحول گفتمان ژئواستراتژیک به گفتمان ژئواکونومیک در دهه های اخیر و ایفای نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهانی ، ژئوپلیتیک انرژی و امنیت آن از جایگاه بالاتری در مناسبات بین المللی برخوردار شده است . انرژی به عنوان یک متغیر ژئوپلیتیک، جایگاه ویژه ای را در بازی های قدرتی نظام جهان باز کرده و دسترسی به منابع انرژی برای تمامی سطوح سلسله مراتبی قدرت جهان، اهمیتی استراتژیک پیدا کرده است . از این روی ، هر یک از بازیگران نظام جهانی به دنبال تعریفی قابل قبول از جایگاه امنیت انرژی خود در جهان می باشند. در این میان ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی جهان و با در دست داشتن دومین منابع نفت خام و گاز طبیعی جهان ، از جایگاه مهمی در مباحث امنیت انرژی جهانی برخوردار می باشد.
ایران با دارا بودن موقعیت ارزنده اش در ژئوپلیتیک انرژی ، می تواند با ایفای نقش موثری در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی و پیوند زدن منافع و امنیت ملی خود به امنیت انرژی مصرف کنندگان بزرگ انرژی جهان ، منافع و امنیت ملی خود را نیز تأمین نماید. چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور بوده و حتی تاکنون بسیاری از موقعیتهای بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است.
واژه های کلیدی :
ژئواکونومی ، استراتژیک ، ژئواستراتژی ، انرژی ، نفت ، گاز ، خلیج فارس ، خاورمیانه ، ایران .
ژئوپولیتیک انرژی :
انرژی در زندگی بشر اهمیت فوق العاده ای دارد . ادامه زندگی بدون انرژی بسیار مشکل است . صنعت ، کشاورزی ، خدمات ، گرمایش و سرمایش ، تولید غذا ، محیط خانوادگی ، حمل و نقل ، نظامی گری ، فعالیتهای پزشکی و درمانی ، پژوهشهای علمی و غیر آن جملگی به انرژی وابسته هستند . از این رو منابع تأمین انرژی ، مسیر های انتقال انرژی ، بازارهای مصرف ، تجارت انرژی ، فن آوری انرژی و نظایر آن اعتبار ویژه ای پیدا می کنند . مسئله دسترسی و تأمین انرژی برای نیازمندان آن و نظایر آن و نیز امنیت مسیرهای انتقال انرژی برای تولید کنندگان و مصرف کنندگان فوق العاده اهمیت دارند . به لحاظ ارتباط تنگاتنگ ، انرژی با زندگی روزمره مردم و جوامع و نیز حیات کشورها و دولتها است که دولتهای متقاضی و دولتهای تولید کننده را دائماً نگران کرده است و از همین روست که انرژی در سیاستهای ملی و بین المللی نقش تعیین کننده ای پیدا نموده است و الگوهایی از رقابت ، همکاری ، کشمکش ، تجاوز ، تعامل ، همگرایی و واگرایی را در عرصه بین الملل و روابط بین کشورها و دولتها شکل داده است . اهمیت انرژی بدان حد است که دولتهای مصرف کننده ، مکانهای تولید انرژی و دولتهای تولید کننده ، مکانهای مصرف انرژی و هر دو مسیرهای انتقال و تکنولوژیهای مربوط به انرژی را جزو اهداف ملی و امنیت ملی خود محسوب می کنند . انرژیهای فسیلی بویژه نفت و گاز از آن حیث که در بیلان انرژی جهان سهم بالایی دارند ، جایگاه ویژه ای را در مناسبات بین المللی پیدا کرده اند ، و سیاست بین المللی را نیز تحت الشعاع قرار داده اند . (حافظ نیا ، 1385 ؛ 102 ) .
عصر ژئواکونومی
ادوارد لوتواک در سال 1990.م پارادایم ژئواکونومی را با مفهوم گسترده وارد علوم جغرافیایی و سیاسی کرد . در تعریف ژئواکونومی باید چنین گفت : ژئواکونومی یعنی زمینه های اقتصاد پایه ، یعنی سرزمینهایی که در اقتصاد جهانی نقش دارند . در حقیقت ژئواکونومی از ترکیب 3 عنصر جغرافیا ، قدرت و اقتصاد شکل گرفته است و به نظر می رسد سیاست که عاملی مهم در ژئوپلیتیک بوده جای خود را به اقتصاد داده است (شکل شماره 1) . اما این موضوع به این معنا نیست که ژئواکونومی چیزی غیر از ژئوپلیتیک و یا در برابر ژئوپلیتیک است ، بلکه ژئواکونومی جزئی از ژئوپلیتیک در عصر حاضر می باشد (حسن نامی ، 1388 ؛ 42) .
شکل شماره 1 ) ژئواکونومی
قدرتاقتصاد جغرافیا ژئواکونومی
منبع : عزتی ، 1385 : 29
ژئواکونومی ، در واقع ، اقتصاد بین جغرافیا و قدرت اقتصادی کشورها را مورد مطالعه قرار می دهد . به عبارت دیگر ، ژئواکونومی ، اثرگذارترین عوامل یا زیربناهای اقتصادی در محیط کشوری ، منطقه ای یا جهانی در تصمیم گیری های سیاسی و رقابت های قدرتی و اثرگذاری این عوامل در ساختار شکل گیرنده ژئوپلیتیک منطقه ای یا جهانی را مورد مطالعه قرار می دهد .
از ویژگیهای عصر ژئواکونومی ، اهمیت یافتن اقتصاد در عرصه جهانی است . برخلاف دوران جنگ سرد که در آن تقسیم ژئوپلیتیکی جهان جنبه ایدئولوژیک داشت ، در گروه بندی های نوین ژئوپلیتیکی جهان پس از جنگ سرد ، اقتصاد مبنا قرار گرفته است (مجتهد زاده ، 1379 : 87) .
مطرح شدن واژه اکونومی خود موجب شد که برخی مناطق جغرافیایی اهمیت خود را از دست بدهند و برعکس مناطق دیگری از ارزش های بیشتری برخوردار شوند ، جالب توجه این است که آسیای غربی با محوریت کشور ایران ، نه تنها ارزش راهبردی خود را از دست نداده ، بلکه از اهمیت به مراتب بیشتر از قرن 21 برخوردار شده است (عزتی ، 1388 : 93) .
جایگاه آسیا ، خاورمیانه و خلیج فارس در انرژی جهان :
قاره َآسیا ، این ابرقاره کره زمین در طول قرنها ، قلمرو بزرگترین یورش های تاریخ و عظیم ترین تحولات در مقیاس راهبردی بوده است ، جالب اینجاست که همیشه قدرتهای بزرگ جهانی در حداکثر طول تاریخ ، از این قاره برخاسته اند و هم اکنون نیز بزرگترین رقبای قدرت جهانی در همین قاره قرار دارند ، بی دلیل نیست که برژینسکی در اواخر دهه 90 میلادی با نوشتن کتاب بحث انگیز « صفحه بزرگ شطرنج » بازیگران عمده نامزد قدرت و صفحه درگیریها را در اوراسیا با محوریت آسیا مطرح کرد (عزتی ، 1387 : 4) .
در قرن حاضر ، براساس ایفای نقش اقتصادی ، جهان به 6 منطقه تقسیم می شود و هر منطقه ای که خارج از این تقسیم بندی قرار بگیرد ، از اهمیت چندانی برخودار نیست . این مناطق عباتند از : 1 - آمریکای شمالی ، 2- اروپای غربی ، 3- خاورمیانه (خلیج فارس) ، 4- آسیای جنوب شرقی ، 5- محور مسکو لنینگراد و 6 – هند . از این شش منطقه ، چهار منطقه مصنوعات خود را به سایر کشورها صادر می کنند و از تولید انبوه برخوردار هستند . فقط یک منطقه است که مواد خام صادر می نماید و این منطقه خلیج فارس است (اخباری ، 1385) .
جغرافیای جهانی نفت با نقاط مازاد و کمبود تعریف می شود در حالی که خاورمیانه بزرگترین ذخایر نفت جهان را داراست ، آسیای شرقی ، آمریکای شمالی و اروپای غربی همگی به ترتیب دچار کمبود سوخت هستند . منطقه خاورمیانه جایگاه اساسی در بازار انرژی دنیا دارا است ، چهار کشور بزرگ تولید کننده نفت دنیا در این منطقه قراردارند و پاره ای از تحلیل گران اقتصادی معتقدند در دو دهه آغازین قرن 21 ، منطقه خلیج فارس در حدود هفت برابر حوزه کارائیب در تأمین انرژی ایالات متحده نقش خواهد داشت .(عزتی ، 1388 ؛ 96)
خاورمیانه نقش بی بدیلی را در رویدادهای جهان ایفاد کرده و می کند ، این منطقه به دلایلی از جمله انرژی ، گذرگاههای آبی و استراتژیک ، وجود رژیم صهیونیستی و امنیت آن برای قدرت های بزرگ ، بازار مصرف منطقه و ... اهمیت زیادی در معادلات جهانی برخوردار می باشد (اخباری ، 1383 ؛ 69) .
منطقه خاورمیانه منطقه ای است که عوامل ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک در آن منطبق است . چرا که اولاً از خصوصیات بارز این مناطق وجود منابع طبیعی سرشار است و ثانیاً دارای تولید ناخالص هنگفت می باشد . بدین لحاظ است که منطقه خاورمیانه با در اختیار داشتن « 60 درصد منابع تولید انرژی و 742 میلیارد بشکه ذخایر تثبیت شده تا پایان سال 2007 (شانا ،2/5/1386) نقش ژئواکونومیکی ویژه ای در قرن بیست و یکم ایفا خواهد کرد و از آنجا که در خاورمیانه عوامل ژئوپلیتیکی منطبق بر عوامل اقتصادی هستند ، نقش محوری در تدوین استراتژیهای جهانی دارد (حسن نامی ، 1388؛ 51).
بررسی های آماری در سال 2008 .م نشان می دهد که این منطقه 9/31 درصد از مجموع تولید نفت جهانی را در اختیار دارد . از سوی دیگر ذخایر ثابت شده گاز خاورمیانه نیز در حدود 41 درصد از مجموع ذخایر گازی جهان است و میزان آن در حدود 91/75 تریلیون متر مکعب برآورد می شود . (bp, 2009: 22)
جدول شماره 1 ) میزان ذخایر ، تولید و مصرف نفت کشورهای حاشیه خلیج فارس در پایان سال 2008 م
کشور | میلیارد بشکه | درصد از کل | تولید (هزار بشکه در روز) | مصرف (هزار بشکه در روز) |
عربستان | 1/264 | 0/21 | 10846 | 2224 |
ایران | 6/137 | 9/10 | 4325 | 1730 |
عراق | 0/115 | 1/9 | 2423 | - |
کویت | 5/101 | 1/8 | 2784 | 300 |
امارات متحده عربی | 8/97 | 8/7 | 2980 | 467 |
قطر | 3/27 | 2/2 | 1378 | 104 |
عمان | 6/5 | 4/0 | 728 | - |
کل منطقه خلیج فارس | 9/748 | 5/59 | 25464 | 4825 |
Source: BP Statistical Review of World Energy, 2009
جدول شماره 2 ) میزان ذخایر ، تولید و مصرف گاز کشورهای حاشیه خلیج فارس در پایان سال 2008 م
کشور | تریلیون متر مکعب | درصد از کل | تولید (میلیارد مترمکعب) | مصرف (میلیارد متر مکعب) |
عربستان | 57/7 | 1/4 | 1/78 | 1/78 |
ایران | 61/29 | 0/116 | 3/116 | 6/117 |
عراق | 17/3 | 7/1 | - | - |
کویت | 78/1 | 1 | 8/12 | 8/12 |
امارات متحده عربی | 43/6 | 5/3 | 2/50 | 1/58 |
قطر | 46/25 | 8/13 | 6/76 | 8/19 |
بحرین | 09/0 | - | 4/13 | - |
عمان | 98/0 | 5/0 | 1/24 | - |
کل منطقه خلیج فارس | 09/75 | 6/40 | - | 4/286 |
Source: BP Statistical Review of World Energy, 2009
منطقه خلیج فارس یکی از مهمترین مناطق صاحب منابع انرژی دنیاست که نقش بسیار مهمی در معادلات انرژی جهان دارد . تحولات منابع انرژی و نفتی این منطقه از جمله مسائلی است که در تحولات آینده دنیا نقش فراوانی خواهد داشت . علاوه بر آن با توجه به رقابت شدید کشورهای قدرتمند پیرامون نفت ، این منطقه نقش بسیار مهمی در معادلات ژئواستراتژی آینده جهان دارد . در سال2001 منطقه خلیج فارس به تنهایی بیش از28 % تولید نفت جهان را به خود اختصاص داده بود . در همین سال خلیج فارس 34 % ظرفیت تولید نفت جهان را در اختیار داشته است و این میزان ذخایر نفتی و هزینه های نسبتاً پایین تولید ثابت می نماید که این منطقه دست کم تا 2015 ظرفیت بسیار بالایی در تولید نفت خواهد داشت (حسن نامی ، 1388؛ 53) .
آینده انرژی جهان :
قرن بیستم ، قرن حاکمیت تفکرات ژئواستراتژیک بود که منجر به جنگها و درگیریهای زیادی شد . ولی تحولاتی در جهان شکل گرفت که مفهوم ژئواکونومی در اواخر دهه نود قرن بیستم مطرح گردید که هدف آن دستیابی به اهداف سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی ، نظامی و امنیتی از طریق دخل و تصرف در راهبردهای اقتصادی بود و در این راستا پیشرفت های چشمگیری هم حاصل شد ، کما اینکه مفهوم « هارتلند » مکیندر که در اوایل قرن بیستم مطرح گردید و برپایه تفکرات نظامی استوار بود ، امروزه دیگر مفهومی ندارد بلکه واژه « هارتلند » به منطقه ای اطلاق می شود که از لحاظ شکل هندسی حالت یک بیضی را دارد و کشورهای حوزه دریای خزر و خلیج فارس را در بر می گیرد و محور این منطقه حساس را کشور ایران تشکیل می دهد (عزتی ، 1387؛ 3) .
یکی از تحولات عمده در عصر ژئواکونومی و ژئوپلیتیک انرژی جهان ، شتاب گرفتن مصرف جهانی نفت بویژه در کشورهای در حال توسعه آسیایی است . برآورد ها حاکی از آن است که تقاضا برای نفت جهان در حال توسعه سه برابر سریع تر از جهان توسعه یافته است و انتظار می رود که تقاضای نفت از 6/85 میلیون بشکه در سال 2008 ، به 6/105 میلیون بشکه در روز در سال 2030 ، افزایش پیدا نماید (PEC, World Oil Outlook, 2009 ) .
تقاضای انرژی جهان در حدود 60 درصد در میان سالهای 2002 تا 2030 رشد خواهد داشت که به طور متوسط در هر سال 7/1 رشد را نشان می دهد . از سال 2002 تا 2030 همچنان هیدروکربن ها بیشترین سهم و نرخ رشد در میان دیگر عناصر انرژی را خواهد داشت ؛ به عبارت دیگر 81 درصد تقاضای انرژی جهان، مربوط به سوختهای فسیلی است . این امر، نشانگر آن است که انرژیهای نوین تا 22 سال آینده نمیتوانند سهم قابل توجهی از مصرف انرژی جهان را به خود اختصاص دهند . گاز طبیعی، نسبت به نفت و زغال سنگ از جمله حاملهای انرژی است که در دهه اخیر از بالاترین رشد تقاضا در میان سایر حاملهای انرژی برخوردار بوده است . بررسی روند سهم انرژی ، طبق مطالعه آژانس بین المللی انرژی ، حاکی از کاهش سهم تمامی حاملهای انرژی به نفع گاز است . تقاضای اولیه گاز طبیعی، رشد 3/2 درصد در سالهای 2002 تا 2030 را نشان می دهد که بالاترین رشد در میان سایر انرژیهاست . به دیگر سخن ، مصرف گاز طبیعی تا سال 2030 در حدود 96 درصد بیشتر از سال 2002 می باشد و سهم گاز در انرژی اولیه جهان از 21 درصد در سال 2002 به 25 درصد در سال 2030 خواهد رسید . (ویسی ، 87)
موقعیت ژئواکونومیک ایران :
نفت در خاورمیانه برای نخستین بار در ایران تولید شد ، از آن زمان تاکنون بیش از یکصد سال می گذرد و میلیاردها بشکه نفت خام از میدان های نفتی ایران به دست آمده است و به خارج رفته است ، این صادرات عظیم نفت خام باعث گردیده است ایران در نظام بین الملل و روابط سیاسی بین المللی جایگاه ویژه ای به دست آورد زیرا کشورهای صنعتی پیشرفته ، همواره نیازمند نفت و جایگاه اقتصادی سیاسی بوده اند (عزتی ، 1387: 7) .
رویدادهای دهه نخست قرن بیست و یکم ، نشاندهنده این است که در عرصه مناسبات بین المللی ، ژئوپلیتیک انرژی اهمیت راهبردی دارد و در این میان ، ایران با 6/137 میلیارد بشکه نفت و 61/29 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی ((Bp statistical Review of World Energy, 2009 به عنوان دومین دارنده ذخایر نفت جهان و دومین کشور دارنده ذخایر گاز جهان شناخته می شود و به واسطه نزدیکی مراکز تولید نفت و گاز آن به آبهای بین المللی ، می تواند نقش بسیار مهمی را در معادلات انرژی جهان ایفاد نماید . با تحولات صورت گرفته در رویکردهای ژئوپلیتیکی و اهمیت یافتن منابع نفت و گاز در معادلات جهانی ، ایران در میان منطقه ای قرار گرفته است که در تولید و انتقال نفت و گاز جهانی نقشی حیاتی ایفاد می کند ، بطوری که از نظر کارکرد ، بسان قلب جهان عمل می نماید .
در ژئوپلیتیک انرژی جهان ، ایران از دو جهت در کانون توجه و مرکز تعاملات بین المللی قرار دارد :
1- موقعیت ژئوپلیتیک ایران و قرار گرفتن در کانون بیضی انرژی جهان :
جفری کمپ ، با تأثیر گرفتن از نظریه « هارتلند» مکیندر از بیضی انرژی جهانی یا هارتلند ژئوپلیتیک یاد می کند (کمپ ،1383 ؛ 14-13)
نقشه شماره 1 )
همچنان که در نقشه مذکور مشاهده می شود ، ایران در مرکز بیضی استراتژیک انرژی (هم نفت و هم گاز) قرار دارد ، ضمن اینکه این سرزمین ، قلب محل اتصال قاره های آسیا ، اروپا و آفریقا می باشد . به عبارتی دیگر ، از نظر جغرافیایی نیز می توان ایران را منطقه مرکزی و کانونی برای خشکی های جهان به حساب آورد .
میزان ذخایر نفت و گاز طبیعی ایران بیان کننده این واقعیت است که ایران ظرفیت و قابلیت رسیدن به یکی از محوری ترین شرکای مصرف کنندگان جهان را دارا می باشد . بعد دیگری که باعث ارتقای اهمیت انرژی جهانی می گردد ، واقع شدن ایران در مرکز کانون استراتژیک انرژی جهان می باشد . جفری کمپ در کتاب جغرافیای استراتژیک خاورمیانه با در نظر گفتن اینکه ، حدود 70 درصد ذخایر نفت و بیش از 40 درصد از ذخایر گاز جهان در بیضی انرژی خلیج فارس – دریای خزر واقع گردیده است ، آن را یکی از مهمترین موقعیت های استراتژیک دوران کنونی می داند و ایران در مرکز این بیضی استراتژیک انرژی قرار دارد .
طبق برآورد ها اقتصاد جهانی تا آینده قابل پیش بینی همچنان به انرژی نفت وابسته خواهد ماند . این در حالی است میزان تقاضای جهانی برای نفت از سال 2010 تا سال 2025 سالانه 9/1 درصد افزایش خواهد یافت و این در حالی است که ایران به عنوان یکی از مهمترین تولید کنندگان انرژی در جهان در سطوح امنیت جهانی انرژی نقش تعیین کننده ای را برعهده دارد و با داشتن 4/138 میلیارد بشکه نفت ، 2/11 درصد از ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده است (جدول شماره 3) .
جدول شماره 3 : ذخیره ، تولید و عمر ذخایر فت خام ایران (ژانویه 2009)
ایران | ذخیره در پایان سال 1987 | ذخیره در پایان سال 1997 | ذخیره در پایان سال 2005 | ذخیره در پایان سال 2009 | تولید در پایان سال 2008 میلیون بشکه در روز | درصد از ذخایر جهانی | عمر ذخایر (سال) ذخیره ب تولید |
نفت خام | 9/92 | 6/92 | 5/137 | 4/138 | 1/4 | 2/11 | 9/86 |
منبع : P6 ،2008 Bp
نقشه شماره 2)
جدول شماره 4 : ذخایر طبیعی ایران از 2009 - 1986
ایران | ذخیره در پایان سال 1986 (تریلیون متر مکعب) | ذخیره در پایان سال 1996 (تریلیون متر مکعب) | ذخیره در پایان سال 1986 (تریلیون متر مکعب) | ذخیره در ژوئن سال 2009 (تریلیون متر مکعب) | تولید در پایان 2008 (میلیون متر مکعب) | درصد ذخایر جهانی | عمر ذخایر (ذخیره بر تولید) |
گاز طبیعی | 96/13 | 0/23 | 58/27 | 7/1045 | 3/116 | 0/16 | بالای 100 سال |
منبع : P22.EIA.2009.PP46 ،2008 Bp
همانگونه که در نقشه شماره 2 مشاهده می شود ، سه حوضه بزرگ ذخایر گازی جهان یعنی خلیج فارس ، سیبری غربی و آسیای مرکزی (ترکمنساتان ، قزاقستان و ازبکستان) در یک محدوده بیضی شکل ، 2/70 درصد گاز دنیا را در خود جای داده اند که از آن تحت عنوان « بیضی استراتژیک ذخایر گازی جهان » یاد می شود . این ذخایر عظیم گازی در میان دو بازار بزرگ مصرف اتحادیه اروپا و جنوب شرق آسیا قرار گرفته است (ویسی،1387 ؛ 302) .
2- موقعیت ایران از لحاظ انتقال انرژی و نقش حیاتی این کشور در امنیت جهانی انرژی :
ایران به عنوان مهمترین کشور حوزه خلیج فارس و به عنوان یکی از بازیگران اصلی و کلیدی در وقایع مهم انرژی منطقه شناخته می شود . بنابراین می توان چنین استدلال نمود که ایران علاوه بر اعتبار ژئوپلیتیکی دارای ارزش و قابلیتهای منحصر به فردی در ژئواکونومی نیز می باشد . کشور ایران همواره جایگاه ممتازی در خاورمیانه داشته است . این کشور به همراه عراق ، کویت و عربستان سعودی دارای غنی ترین ذخایر گاز و نفت در منطقه هستند ، واقع شدن در حاشیه تنگه هرمز به طور متوسط در هر 12 دقیقه یک کشتی نفت کش از تنگه هرمز عبور می کند و در مجموع 40 درصد از نفت مصرفی کشورهای جهان از این تنگه عبور می نماید . حاشیه شمالی این تنگه در اختیار ایران است و سواحل جنوبی آن تحت حاکمیت دولت عمان قرار دارد ، از آنجائیکه عمان حضور چندانی در خلیج فارس ندارد ایران به عنوان تنها تأمین کننده امنیت در منطقه مزبور است و از اهمیت شایانی برخوردار می باشد . وضعیت توپوگرافی سواحل ایران در خلیج فارس به نحوی است که سرتاسر سواحل برای اجرای عملیات (آبی خاکی) مساعد می باشد (عزتی، 1387؛ 7) .
همچنین ایران با موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ویژه ای که برای منطقه محصور در خشکی آسیای مرکزی دارد ، یک کشور ترانزیتی مطلوب است و می تواند تولیدات نفت و گاز قزاقستان و ترکمنستان را به بهترین شکل به دریای آزاد و حتی از طریق ترکیه به اروپا برساند (مختاری هشی، 1389؛115) .
موقعیت خاص ژئوپلیتیکی ایران به گونه ای است که با عبور لوله های نفت و گاز از خاک ایران ، منجر به گسترده شدن همکاری های ژئواکونومیک این کشور با جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز باشد که همکاری های بخش انرژی ، همکاری های اقتصادی را به دنبال دارد که نهایتاً منجر به یکپارچگی ژئوپلیتیکی ایران با حوزه خزر خواهد شد . همچنین تأکید بر همکاری های انرژی ، اقتصادی و هماهنگی های وسیع سیاسی می تواند زمینه ساز اعتماد سازی های عمیق در منطقه گردد (سریع القلم ، 1378 ؛ 35) .
نتیجه گیری :
جایگاه کشور ایران به عنوان یکی از مهمترین کشورهای حوزه خلیج فارس ضمن آنکه در دوران جنگ سرد از موقعیتی استراتژیک برخوردار بود ، در قرن جدید نیز این عامل با دید ژئواکونومیکی انطباق یافته و موقعیت منطقه ای آن تبدیل به موقعیت بین المللی گردیده است . این موقعیت استثنایی جایگزین ناپذیر می تواند نقش محوری در تدوین استراتژی منظومه های قدرت در سده حاضر در پی داشته باشد .
ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بیش از 200 کیلومتر ساحل مناسب عملیاتی و شمار زیادی جزایر استراتژیک در اختیار دارد و در شمال با دومین منبع نفت و گاز جهان هم مرز است .
ایران با واقع شدن در مرکز بیضی استراتژیک انرژی دنیا و با در دست داشتن دومین منبع نفت و گاز جهان ، از جایگاه منحصر به فردی در امنیت انرژی منطقه ای و جهانی برخوردار می باشد و در صورت بکار بردن استراتژی ژئوپلیتیکی مناسب ، می تواند با استفاده از ژئوپلیتیک انرژی ایده آل بوجود آمده ، وزن ژئوپلیتیکی خود را ارتقاء دهد .
درخصوص موقعیت ژئواکونومیک ایران و نقش این کشور در امنیت جهانی انرژی می توان گفت که ایران با قرار گرفتن میان دو انبار مهم انرژی یعنی دریای خزر و خلیج فارس اهمیت فوق العاده ای را در ژئوپلیتیک جهانی دارد و از نظر جغرافیایی نیز دارای موقعیت ارتباطی راهبردی برای انتقال نفت و گاز دو حوزه بزرگ انرژی یعنی خلیج فارس و دریای خزر می باشد .
ایران می تواند با نگاه صحیح به بازارهای جهانی ، رویکرد جدید در سیاست خارجی و تغییر برخی رفتارها در عرصه بین المللی و همچنین برنامه ریزی راهبردی ، جایگاه خود را در منطقه تحکیم بخشد و بتواند منافع ملی و بین المللی خود را بیش از پیش تأمین نماید . به عبارتی دیگر ، ایران در کانون منطقه ای واقع شده است که محور اصلی فضای سیاسی حاکم بر آن اقتصاد انرژی است و به عنوان یک قدرت منطقه ای جدیدی در حال ظهور است و یک نقش راهبردی را در تعادل دیپلماتیک ایفاد می نماید .
با توجه به اینکه رقابت کنونی میان قدرتهای بزرگ صرفاً دست اندازی بر منابع انرژی منطقه است ، لذا این بزرگترین امتیاز برای ایران محسوب می شود که بتواند از این امکانات در جهت اتخاذ راهبرد اتحاد و ائتلاف ، تحقق بخشیدن به برتری منطقه ای خود ، حفظ و بالا بردن منافع ملی بهره بهرداری نماید (عزتی ، 1387 ؛8 )
ایران می تواند با استفاده از قابلیت های بالقوه ژئوپلیتیک انرژی خود ، ضمن کسب درآمد ، از افزایش قدرت اقتصادی خود در راستای توسعه و افزایش قدرت ملی خود در همه ابعاد استفاده نماید . چیزی که تاکنون در عمل مشاهده شده است ، بسیار کمتر از ظرفیت بالقوه کشور است و حتی تاکنون بسیاری از موقعیت های بالقوه انرژی کشور با کمترین استفاده از دست رفته است و یا نصیب رقیبان منطقه ای ایران گردیده است .
منابع و مآخذ :
- اخباری ، محمد (1385) ، استراتژی غرب تضعیف توان ژئوپولیتیک جهان اسلام است ، نشریه رسالت .
- اخباری ، محمد (1383) ، ساختار ژئوپولیتیک جهان و تأثیر آن بر خاورمیانه ، مجموعه مقالات نخستین کنگره علمی انجمن ژئوپولیتیک ایران ، تهران ؛ سازمان جغرافیایی .
- حافظ نیا ، محمدرضا (1385) ، اصول و مفاهیم ژئوپولیتیک ، مشهد ؛ انتشارات پاپلی .
- ویسی ، هادی (1387) ، جایگاه خلیج فارس در تحولات ژئواکونومی جهان ، نشریه علوم سیاسی ، شماره 49 .
- حسن نامی ، محمد (1388) ، تحلیل جایگاه ژئواکونومیک ایران در خاورمیانه ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال پنجم ، شماره دوم .
- ولی قلی زاده ، علی و ذکی ، یاشار (1387) ، بررسی و تحلیل جایگاه ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی ایران برای کشورهای CIS ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال چهارم ، شماره سوم .
- مجتهد زاده ، پیروز (1379) ، ایده ای ژئوپولیتیک و واقعیتهای ایران ، تهران ؛ نشر نی .
- عزتی ، عزت اله (1388) ، صلح سرد و جایگاه ایران در این تحولات راهبردی ، فصلنامه نگاه ، سال دوم ، شماره چهارم .
- عزتی ، عزت اله (1387) ، ژئواکونومیک قرن بیت ویک جایگاه ایران ، فصلنامه نگاه ، سال دوم ، شماره دوم .
- مختاری هشی ، حسین (1389) ، امنیت انرژی و موقعیت ژئوانرژی ایران ، فصلنامه ژئوپولیتیک ، سال ششم ، شماره دوم .
- سریع القلم ، محمود (1378) ، اثرات فروپاشی شوروی بر جهان سوم ، مجله سیاست خارجی ، شماره 4 ، تهران : انتشارات دفتر مطالعات سیاسی .