محمد قدیمی-دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی
پیشگفتار ( چکیده):
کشور ترکیه یکی از کشورهای صنعتی جهان اسلام است و در حال حاضر جزء بیست کشور اول صنعتی دنیا میباشد که مانند پلی بین قاره آسیا و اروپا قرار گرفته است. این کشور با اتخاذ سیاستهای اقتصادی مناسب در زمینههای کشاورزی، صنعت و تروریسم به سرعت در حال پیشرفت است و سعی در ارتقاء رابطه بهتر و مناسبتر با کشورهای اسلامی بخصوص کشورهای منطقه است و به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود در مسیر ارسال کالا و انرژی بین آسیا و اروپا قرار گرفته و کلاً به صورت 4 راه ترانزیت نفت و گاز درآمده و نقش انکارناپذیری در این زمینه پیدا کرده است. بررسی نقش اقتصادی، ژئواکونومیکی ترکیه در جهان اسلام و بخصوص کشورهای منطقه و بررسی سطح روابط و چگونگی بهبود آن می تواند کشورهای اسلامی را در رسیدن به اهداف خود یاری نماید و همچنین کشورهای اسلامی میتوانند با الگوبرداری از مدل اقتصادی کشور ترکیه و بررسی سیاستهای اقتصادی این کشور از تجربیات ارزنده آن استفاده کرد و در مسیر پیشرفت و سازندگی اقتصادی قرار گرفت. کشور ترکیه امروزه با تعدیل سیاستهای خود و تجدیدنظر در روابط با کشور اسرائیل، موفق شده نظر مسمانان بخصوص اعراب را جلب نماید و در مسیر اعتمادسازی در منطقه حرکت نماید.
(یک) |
مقدمه:
جهان اسلام یکی از بزرگترین اجتماعات و کشورها را در این کره خاکی تشکیل میدهد که متأسفانه به دلایل مختلفی تاکنون نتوانسته به جایگاه واقعی خود برسد و اکثر کشورهای آن در رده کشوهای در حال توسعه قرار میگیرند و از لحاظ اجتماعی، اقتصادی و ... در حد قابل قبولی قرار ندارند و بسیاری از آنها حتی در مسیر توسعه قرار نگرفتهاند و از طرفی بعلت اختلافات و بعضاً تعصبات دینی در درون خود با چالشهای عدیدهای مواجه هستند و حتی با تأسیس اتحادیهها و سازمانها و تشکلهای مختلف نیز نتوانستهاند بسیاری از این مشکلات را حل نمایند.
لذا وظیفه کشورهای قدرتمند و تأثیرگذار جهان اسلام مانند ترکیه، ایران وعربستان و مصر در مسیر تعامل و نزدیکی بیشتر پرچمدار جهان اسلام شده و با انتقال تجربیات و دانش خود به کشورهای دیگر مسیر توسعه را هموارتر کنند و با همکاری و راهکارها خود سازمانهای موجود را کارآتر و مؤثرتر کنند. در این تحقیق نقش ترکیه و تعامل آن با کشورهای اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهای مناسب در این زمینه مورد مطالعه قرار میگیرد.
ترکیه یکی از بزرگترین و پیشرفتهترین کشورهای جهان اسلام است. این کشور در جنوب شرقی اروپا و غرب آسیا واقع شده است. سرزمین آن تقریباً به شکل مستطیل میباشد که طول آن از شرق به غرب 1660 کیلومتر و عرض متوسط آن 550 کیلومتر است و دارای مساحت 578814 کیلومترمربع میباشد. این کشور 2753 کیلومتر خشکی و 6333 کیلومتر مرز آبی دارد. ترکیه کشوری اروپاوآسیایی میباشد که پل ارتباطی اروپا و آسیا تلقی میشود. همسایگان آن ایران گرجستان، ارمنستان، بلغارستان، یونان، عراق و سوریه میباشند و موقعیت ژئوپلیتیکی آن موجب شده است تا در مسائل بالکان ـ خاورمیانه ـ آسیای مرکزی و قفقاز نقش حساس و بارزی داشته باشد. ترکیه دارای حدود 73 میلیون جمعیت است که از نظر ترکیب جمعیتی کشوری جوان محسوب میشود و دارای نیروی کار بسیار مناسب است و در دهه اخیر به دلیل شناخت موقعیت جغرافیایی و جهانی خود و اتخاذ سیاستهای صحیح اقتصادی و استفاده از امکانات مناسب طبیعی و انسانی به رشد و توسعه قابل ملاحظهای دست یافته است بطوریکه در سال 2010 میلادی شانزدهمین قدرت اقتصادی دنیا و ششمین کشور اقتصادی اروپا مطرح می گردد و در میان 54 کشور اسلای با 729 میلیارد تولید ناخالص ملی اولین قدرت اقتصادی دنیای اسلام میباشد و در اقتصاد جهانی نقش بارزی دارد و در اکثر فعالیتهای منطقهای نیز نقش فعالی دارد. بنابراین مسئلهای که مطرح است آیا این اقتصاد میتواند تأثیر بر اقتصاد جهان اسلام داشته باشد؟
2-1) اهمیت موضوع تحقیق: با توجه به اینکه کشورهای اسلامی آنگونه که باید با یکدیگر رابطهای نزدیک ندارند و این امر به علل و مشکلات بسیاری میباشد که میتوان با شناخت آنها و همچنین پیدا نمودن راهحلهای مناسب و کاربردی میتوان این سردی را از روابط آنها دور نمود و با نزدیکتر نمودن آنها یک قدرت نیرومند اسلامی را به جهان معرفی کرد و در این زمینه شناسایی کشورهای قدرتمند اسلامی و نقشی که آنها میتوانند در این رابطه بازی کنند بسیار با اهمیت است و ترکیه که صنعتیترین کشور اسلامی است در این زمینه نمونه مناسبی جهت تحقیق است.
3-1) اهداف تحقیق: هدف از این تحقیق نشان دادن میزان تأثیرگذاری ترکیه در کشورهای جهان اسلام، بخصوص کشورهای اسلامی منطقه و از طرفی نشان دادن ترکیه به عنوان الگوی مناسب برای دیگر کشورهای اسلامی و چگونگی افزایش ارتباط اقتصادی میان کشورهای اسلامی است.
4-1) پرسشهای اصلی تحقیق: 1- نقش ژئواکونومیکی ترکیه در کشورهای اسلامی چگونه است؟ 2- آیا کشورترکیه میتواند الگوی اقتصادی مناسبی برای کشورهای اسلامیباشد؟ 3- چگونه می توان روابط اقتصادی بین ترکیه و کشورهای اسلامی را ارتقاء داد؟
5-1) فرضیههای تحقیق: فرضیه اول: ترکیه نقش ژئواکونومیکی بارزی در کشورهای اسلامی داشته است. فرضیه دوم: کشورهای اسلامی با الگوبرداری از ترکیه میتوانند در مسیر توسعه قرار بگیرند. فرضیه سوم: با تعامل بیشتر میتوان سطح روابط اقتصادی ترکیه و کشورهای اسلامی را ارتقاء داد.
6 -1) پیشینه تحقیق: با توجه به بررسیهای بعمل آمده در این زمینه مطالعاتی به صورت مدون صورت نگرفته است.
7-1) متغیرها: متغیر مستقل: ژئواکونومیک ترکیه متغیر وابسته: جهان اسلام متغیرناخواسته ( مزاحم):سیاست ـ ناتو ـ اروپا
8-1) قلمرو تحقیق: تحقیق فوق در مورد کشورهای جهان اسلام بخصوص منطقه خاورمیانه و بالاخص ترکیه در دوره زمانی 2000 الی 2010 میباشد و بیشتر ابعاد اقتصادی رابطه ترکیه و جهان اسلامی مورد مطالعه قرار میگیرد.
9-1) روش تحقیق: با توجه به اینکه روش تجربی، بیشتر جهت علوم تجربی میباشد و روش تاریخی مربوط به وقایع اتفاق افتاده در گذشته است لذا روش مناسب جهت تحقیق در این باب روش توصیفی و تحلیلی است که هم میتوان با توصیف شرایط و پدیدهها، شناختی از آنها پیدا کرد و سپس با تحلیل متغیرهای موجود، درک درستی از موضوع پیدا نمود و فرضیه های مطرح شده را مورد ارزیابی قرار داده و تصمیم صحیحی اتخاذ کرد.
روش جمع آوری اطلاعات روشی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است با توجه به نوع تحقیق روش کتابخانه است.
1-2) مفهوم شناسی: 1ـ1ـ2ـ ژئو: ژئو به معنای تفاوتی به کار میرود و هر کس باتوجه به کار خود مفهوم خاصی از آن مدنظرش میباشد مانند سیاره زمین، جهان، ... . ژئو از نظر جغرافیایی مترادف با محیط جغرافیایی است که
محصول رابطه انسان و محیط طبیعی است و در حقیقت محیط انسان ساخت است و محیطی است
که توسط انسان است کاری و دگرگون شده است و با هر یک از ویژگیهای انسانی محیط
خاصی را تداعی میکند ژئوکالچر، ژئواکونومیک .... 2ـ1ـ2ـ اقتصاد: اقتصاد به مفهوم امروزی آن دانشی است نوین بیش از یکی از
دو قرن نیست که تکنیک وروثی تولید به این مرحله رسیده است. اقتصاد امروز دستگاهی
است که بشر آن را به منزله وسیعی برای تأمین نیازهای خود بکار میبردند و غرض از
فعالیتهای اقتصادی به هر نوع فعالیت میگویند که موجب ازدیاد درآمد هر کشور شده و
در نتیجه آن نیازمندیهای مادی مردم آن کشور یا ناحیه فراهم میشود. اقتصاد بررسی روشهایی است که بشر به وسیله یا بدون وسیله پول برای بکاربردن منابع کمیاب تولید به منظور تولید کالاها و خدمات طی زمان و نیز برای توزیع کالاها و خدمات بین افراد و گروههای در جامعه به منظور تولید مصرف در حال و آینده انتخاب میکند. ( قدیمی اصل، باقر، 1361) 3ـ1ـ2ـ جغرافیای اقتصادی: مطالعه اشکال تولید و مکانهای مصرف تولیدات مختلف در مقیاس جهانی است و به طور کلی مطالعه کاملاً کلاسیک آن تعیین مکان و شرایط تولید و حجم توزیع تولیدات در بازارهای مصرف است. فرآیند واقعی در مطالعه جغرافیای اقتصادی و تحلیل مستمر مجموعه اطلاعات مؤثر روی توزیع تولید، افزایش آن در هر مکان و نیز توزیع مصرف و رابطه مصرف با تولیدا است. (مطیعی لنگرودی، یداله، 1366) وظیفه علم جغرافیای اقتصادی کوشش و تلاش یافتن روابط بین عوامل محیط طبیعی و انسانی از یک سود و اشکال و بنیانهای اقتصادی از سوی دیگر در مراحل مختلف تولید، توزیع مصرف میباشد (رهنمایی، محمدتقی، 1365)
4ـ1ـ2ـ قدرت: در رابطه با قدرت معنا و تعاریف متعددی ارائه شده است. دال: واقعیت مهمی است که باید درباره قدرت دانست این است که نه در زبان روزمره و نه در علم سیاست توافقی دربارة دانشواژهها و تعریفهای قدرت وجود ندارد. مارکس وبر: قدرت امتحان خاص یک عامل (فرد یا گروه) به خاطر داشتن موقعیتی در روابط اجتماعی است که بتواند گذشته از پایه اتکا این امکان خاص اراده خود را با وجود مقاومت اعمال کند. مک آیور: منظور از داشتن قدرت، توانایی تمرکز، تنظیم یا هدایت رفتار اشخاص یاکارهاست. بطور کلی میتوان گفت قدرت عبارت است از: 1) توانایی تحمیل اراده به رغم مقاومت دیگران 2) مشارکت در تصمیمگیری 3) رابطه دارندگان اقتدار و تابعان آن (عالم، عبدالرحمان، 1388، ص 89) 5ـ1ـ2ـ ژئواکونومی: ژئواکونومی عبارت است از تحلیل استراتژیهای اقتصادی بدون در نظر گرفتن سود تجاری، که از طرف دولتها اعمال میشود به منظور حفظ اقتصاد ملی یا بخشهای حیاتی آن و به دست آوردن کلیدهای کنترل آن از طریق ساختار سیاسی و خطمشیهای مربوط به آن پرداخت. همچنین دولت از این طریق میتواند کنترل و اقتدار تمام منابع تولید و بخشهای کلیدی اقتصادی را به دست بگیرد و به استحکام فعالیتها و قدرتهای اقتصادی بپردازید. ژئواکونومی رابطه بین قدرت و فضا است و کشورها با استفاده از موقعیت جغرافیایی و اقتصاد اعمال قدرت میکنند و بجای جنگ از ابزارهای ژئواکونومیکی و تجاری برای سلطه استفاده میکنند. (عزتی، عزتاله، 1388، ص 110) ژئواکونومی یعنی زمینهای اقتصاد پایه یعنی سرزمینهایی که در اقتصاد جهانی نقش دارند. (دکتر اخباری)
6ـ1ـ2ـ ژئواکونومی یا زمینهای اقتصاد پایه: ژئواکونومی یعنی زمینهای اقتصاد پایه یا سرزمینهایی که در اقتصاد جهانی نقش دارند بنابراین تعریف مناطقی حائز اهمیت هستند که دارای نقش اقتصادی بارزی باشند بر این اساس در قرن حاضر جهان شش منطقه تقسیم میشود و مناطقی که خارج از این تقسیمبندی قرار بگیرد از اهمیت چندانی برخوردار نیستند. 1) آمریکای شمالی 2) اروپای غربی 3) خاورمیانه ( به طور اخص خلیج فارس) 4) آسیای جنوب شرقی 5) محور مسکو ـ لنینگراد 6) هند هر یک از این مناطق یک قدرت ژئواکونومی هستند از این 6 منطقه، چهار منطقه مصنوعات خود را به سایر کشورها صادر میکنند و از تولید انبوه برخوردارند و فقط یک منطقه ا ست که مواد خام صادر میکند و این منطقه خلیج فارس است و منطقه هند را هم به این خاطر انتخاب کردهاند که از آن به عنوان مهد دموکراسی یاد میکنند و چون دموکراسی به رشد اقتصادی کمک میکند لذا هند را جزء مناطق ژئواکونومیک آوردهاند. (رایانپور،عماد، 1387) قرن 21 جایگزین شدن اهداف ژئواکونومیک به جای اهداف و قلمروهای ژئواستراتژیک است و با تحولاتی که در جهان بوقوع پیوست محور استراتژیهای جهان در کلیه سطوح بر اساس مفاهیم ژئواکونومی قرارگرفته است، برخلاف دوران جنگ سرد با فروپاشی دیوار برلین ( 1989 ـ 1947) جهان به این نتیجه رسید که جنگ راهکار نیست و دنیا به سمت استراتژیهای اقتصادی برای رسیدن به اهداف سیاسی نظامی و .... کشیده شد. نظام جهانی به سوی رقابتهای کلان اقتصادی در حال حرکت است یعنی جهان از مرحله زیر بنای ژئواستراتژیک عبور کرده و به سوی زیربنای ژئواکونومیک میرود. نقش اقتصاد امروزه در تحلیل دولتها و روابط بین آنها نقش غیرقابل انکار است. یکی از ویژگیهای اصلی نظام جدید جهانی اهمیتیابی اقتصاد در عرصه جهانی است و در حال حاضر قدرت اقتصادی تعیین کننده جایگاه و نقش کشورها در نظام بینالمللی است. مفهوم جدید قدرت بر اساس توانایی اقتصادی و تکنولوژیک قرار گرفته است. بنابراین در نظام جدید جهانی مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشتری خواهند داشت و در توازن قدرتهای آینده برتری از آن قدرتی خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیکی تسلط داشته باشد. (محمدی، ابراهیم، 1388) 7ـ1ـ2ـ جهان اسلام: کشورهایی که اکثریت جمعیت آن را مسلمانان تشکیل میدهند را جهان اسلام میگویند جهان اسلام به محدودهای اطلاق میشود که از سواحل غربی قارهآفریقا (سواحل شمال غربی) تا مجمعالجزایر اندونزی در جنوب شرق آسیا امتداد یافته است. این منطقه وسیع که حدوداً 170 درجه از طول غربی و شرقی و کمتر از 70 درجه از عرضهای شمالی و جنوبی سیاره کره زمین را فرا گرفته است. (احمدیان، محمدعلی، 1385، ص 15) جهان اسلام از چهار بخش مشخص تشکیل شده است: 1) بخش مرکزی و بطور کلی کشورهای خاورمیانه 2) بخش غربی که از کانال سوئز تا سواحل شرقی اقیانوس اطلس (شمال آفریقا) 3) بخش شرقی که از مرزهای شرقی ایران تا جنوب شرق آسیا ادامه مییابد. 4) بخش شمالی جهان اسلام که شامل آسیای مرکزی و قفقاز میگردد. منبع: عزتی ـ دکتر عزتاله، جزوه درسی ژئوپلیتیک، دانشگاه آزاد تهران مرکز 1389/ (عزتی،عزتاله، 1389)
2ـ2) دیدگاههای نظری (ادبیات تحقیق): 1ـ2ـ2ـ نظریه کارکردگرایی :(Functionalism) از دیدگاه این مکتب امروزه سیستم دولتهای ملی بسیار تخصصی شده و نیاز به همکاریهای فنی بینالملل بین کشورها افزایش یافته است و همکاری در این زمینهها نهایتاً به وحدت سیاسی کشورها منجر میشود. کارکردگرایی ابتدا فرض تحولناپذیری دولت و غالب بودن منافع دولت را زیر سؤال میبرد و در مراحل بعدی به ملاحظه و بررسی فعال طرحهای همگرایی میپردازد. نظریه کارکردگرایی معطوف به صلح است و میکوشد از چارچوب مبتنی بر برد و باخت بپرهیزد کلید رهیافت کارکردگرایی این ایده است که ترکیبات کارکردی در جهان امروز ضروری هستند یعنی ارتباط فزاینده بین کشورها سبب پیدایش ضرورت همکاری بین آنها شده است (آزادی، عباس، 1381) اهمیت فزاینده مسائل فنی و تکنیکی در قرن حاضر سبب احساس نیاز به ایجاد چارچوبهایی برای همکاری بینالمللی شده است به موازاتی که مسائل فنی و تکنیکی در زندگی بشر افزایش مییابد این سازمانهایی که برای همکاری کارکردی به وجود میآیند در آینده سبب از بین رفتن نهادهای سیاسی موجود خواهند شد. (ازغندی،عباس، 1370، ص 10) همکاری کارکردی در یک بخش سبب احساس نیاز به همکاری فنی در سایر بخشها میشود به عنوان مثال تلاش برای ایجاد بازار مشترک سبب نیاز به همکاری در زمینه مسائلی چون قیمتها، سرمایهگذاری، حمل و نقل، بیمه و ... خواهد شد. فعالیت های کارکردی موجب جهت گیری مجدد فعالیتهای بینالمللی شده و منتهی به ایجاد صلح جهانی خواهد گردید. نهایتاً این همکاری فنی بخش سیاسی را در خود جذب و حل خواهد کرد. (مویر، ریچارد، 1379، ص 393) کارکردگرایان میگویند از آنجا که مسائل سیاسی ـ امنیتی نوعاً حساسیت برانگیزاست و دولتها بندرت حاضر به امتیاز دادن به یکدیگر هستند لذا همکاری ها را باید از مسائل فنی و غیرسیاسی که دولتها نسبت به آن حساسیت کمتری دارند آغاز کرد همکاری در این زمینهها تدریجاً به سایر بخشها نیز سرایت میکند. یکی از بخشهایی که آغاز مناسبی برای همکاریها است بخش اقتصاد است که بیشتر فنی و کمتر سیاسی است. همکاری و نهایتاً همگرایی اقتصادی دولتها میتواند زمینههایی برای همگرایی کلی است. (آزادی، عباس، 1381)
2ـ2ـ2ـ همگرایی اقتصادی: همگرایی اقتصادی بینالمللی عبارت است از ایجاد مطلوبترین ساختار اقتصادی بینالمللی و حذف موانع مصنوعی که بر سر راه عملکرد بهینه اقتصاد بینالمللی وجود دارد و نیز ایجاد تمامی شرایط لازم برای همکاری و اتحاد بین کشورها همجوار در آشکارترین مفهوم همه تحولاتی که در جهت تسهیل تجارت، پرداختها یا حرکت عوامل تولید بین کشورها صورت میگیرد را میتوان به عنوان گامهایی به سمت همگرایی اقتصادی تلقی کرد. بیشتر کشورهای پیشرفته امروزی در پی تشکیل واحدهی اقتصادی همگرا و پیوسته به یکدیگر هستند. همه حرکتهایی که به سمت این ایدهآل در روابط اقتصادی کشورها انجام میشود را میتوان به گامهایی جهت همگرایی اقتصادی تلقی کرد. برعکس برقراری گسترده موانع تجاری بینالمللی توسط کشورها اقداماتی در جهت واگرایی اقتصادی خواهد بود اما میدانیم چنین تعریف وسیعی از همگرایی اقتصادی ناشیانه و در شرایط فعلی غیرعملی خواهد بود لذا بجای آن ما باید از واژة همگرایی اقتصادی در مفهوم محدودتری استفاده کنیم. یعنی تلاش برخی کشورها برای حذف محدودیتهای تجاری بین خود و در عین حال حفظ محدودیتهای تجاری بین خود و سایر کشورهای جهان. همگرایی منطقهای جهانی هنگامی به وجود میآید که گروهی از کشورهای یک منطقه که ترجیحاً به لحاظ اندازه نسبتاً برابرند و در مرحله نسبتاً برابری از توسعه قرار دارند دور هم جمع میشوند و با کشیدن دیوار تعرفهای مشترک مقابل کشورهای غیر عضو و آزاد گذاشتن تجارت داخلی میان اعضا، اتحادیههای اقتصادی تشکیل میدهند به عبارت سادهتر همگرایی اقتصادی منطقهای به معنای تشکیل یک منطقه تجاری آزاد بین گروهی از کشورها است. ( تودارو، مایکل، 1366، ص 614) همگرایی اقتصادی منطقهای به معنای تمرکز بخشی از ابزارهای سیاست اقتصادی در سطح فراملی است. بویژه ابزارهایی که تأثیرات خارجی حمایتگرایانه یا متعارض قابل ملاحظهای را نشان میدهند. ضعیفترین شکل همگرایی زمانی است که دولتها کاملاً خودمختار باقی میمانند. اما قبل از اتخاذ تدابیر در مورد ابزار مورد بحث با یکدیگر مشورت میکنند. شکل قوی آن است که دولتها با هم مشورت کرده و سپس توافقهایی منعقد میکنند. قویترین شکل تمرکزگرایی عبارتند از تأسیس یک مرجع فراملی به عنوان روند واحد سیاستگذاری است. (آزادی، عباس، 1381) همگرایی اقتصادی دارای دو معنای متفاوت است. گاه به معنای روند است که طی آن اقتصادیهای چند کشور همگرا میشوند یعنی روند کاهش یافتن اهمیت اقتصادی مرزهای سیاسی و گاه به معنای نتیجه و نقطه نهایی چنین روندی است یعنی وضعیتی که همگرایی کامل میشود و مرزهای سیاسی اهمیت اقتصادی خود را به طور کامل از دست میدهند.(آزادی، عباس، 1381) در مورد جنبههای سیاسی و نهادی همگرایی اقتصادی یک نکته را باید مد نظر داشته باشیم و آن اینکه وابستگی متقابل پیچیدهای بین سیاست و اقتصاد وجود دارد. سیاست نقش فوق العاده مهمی در مسئله همگرایی اقتصادی بازی میکند. چرا که طرفهایی که به اتخاذ تصمیمات مبادرت میکنند دولتها هستند. باید دانست معمولاً انگیزه همگرایی اقتصادی دستیابی به اهداف سیاسی است و همگرایی اقتصادی راه رسیدن به همگرایی سیاسی است. تجربه همگرایی اقتصادی در اروپای غربی نیز مؤید این ادعاست. کسانی که اقدام به تأسیس بازار مشترک اروپا کردند به نام اقتصاد بود ولی به خاطر حفظ منافع اقتصادی این کار را انجام ندادند بلکه هدف اصلی آنها جنبة سیاسی داشت و میخواستند با به وجودآمدن یک چنین تشکیلاتی متحد و مشترک غرور ملی را تعدیل کرده و کاری نمایند که اروپا مجدداً دچار جنگ دیگری نشود. (اف، بودئن، 1347، ص 256) 3ـ2ـ2ـ قدرت اقتصادی از نگاه برتراند راسل: اصالت تمام قدرتها از قدرت اقتصادی برمیخیزد و کسی که سرمایه دارد میتواند دولت و نظام را در دست بگیرد و به نوعی جنگ، جنگ طبقاتی است و لاغیر. شرکتهای فراملیتی که به وجود آمدهاند آنچنان قدرتی پیدا کردهاند که میتوانند با کوچکترین حرکت خود کشوری را در معرض خطر قرار دهند. سرمایه و ارزش تولید برخی از این شرکتها حتی بزرگتر از برخی کشورها است و تجارت در دنیای فعلی ما حرف اول را میزند. رابطه قدرت اقتصادی با دولت تا حدی دوجانبه است یعنی اینکه گروهی از اشخاص میتوانند با همدستی قدرت نظامی قدرت را به دست آورده و با این کار صاحب قدرت اقتصادی هم بشوند و در واقع به دست آوردن قدرت اقتصادی در نهایت امر ممکن است هدف اصلی همدستی آنها باشد.این نوع کسب قدرت اقتصادی را در کشورهای در حال توسعه میتوان مشاهده کرد. قدرت اقتصادی در داخل یک کشور گر چه از قانون و افکار عمومی گرفته شده است به زودی استقلال خاص خود را به دست میآورد و میتواند از طریق فساد در قانون به نیروی تبلیغات در افکار عمومی نفوذ کند. میتواند تعهداتی برای سیاستمداران ایجاد کرده و آزادی آنها را محدود کند و میتواند تهدید کند که بحران مالی پدید میآورد. ولی دامنه کارهایی که از قدرت اقتصادی برمیآید دارای حدود عینی است. اما منشأ و مآخذ قدرت اقتصادی از چیست؟ مالکیت در همه دوران منشأ و مآخذ قدرت اقتصادی بوده است. گرچه قدرت اقتصادی تا آنجا که تحت ضوابط قانونی است در اصل از مالکیت زمین ناشی میشود ولی در جامعه امروزی کسانی که بیشترین سهم رادر این قدرت دارند مالکان اسمی زمین نمیباشند. هر کجا نظام صنعتی رشد یافته است قدرت اعتبار و وام از مالکیت اسمی زمین بیشترشده است. چرا که زمینداران با دریافت وام خود را بدهکار بنگاههای مالی (بانک) میکنند و آن قدر بهره وام پرداخت میکنند تا به خاک سیاه بنشینند وقتی چنین میشود قدرت اقتصادی ناشی از مالکیت زمین از وام دهنده منتقل میشود و قدرت آنها افزایش مییابد. 4ـ2ـ2ـ قدرتهای سیاسی و ژئواکونومی: گرچه برخورد و نزاع رودرو و سنتی به مدت طولانی بین کشورهای سرمایهدار و صاحب قدرت پیش نخواهد آمد. این بدان معنی نیست که چشم انداز نزاع و درگیری نامشخص است بلکه هدف ا ین است که عامل درگیریها دیگر موضوعات دوران گذشته نیست بلکه در جوار هر اختلاف سلیقه ای یک عامل اقتصادی خودنمایی میکند. پایه و اساس این مطلب، استدلالی است که از طرف ادوارد لوتویک ارائه شده است او خبر از آمدن نظم جدید بینالمللی در دهه نود میداد که در آن ابزارآلات اقتصادی جایگزین اهداف نظامی میشوند، به عنوان وسیله اصلی که دولتها برای تثبیت قدرت و شخصیت وجودشان در صحنه بینالمللی به آن تأکید میکنند و این ماهیت ژئواکونومی است. ژئواکونومی ناشی از کشورگشایی یا نفوذ دیپلماسی نیست بلکه به این مفهوم است «که یکی از طرق دستیابی به کاربرد بالاترین مهارتها، بخشهای اقتصادی است.» مهمتر از همه اینکه موقعیت مطلوب اقتصادی جهانی تنها به وسیله پیشرفت و توسعه نسل آینده در سیستمهای هوایی و رایانه ای و بیوتکنولوژی مواد جدید و خدمات مالی و غیره ممکن خواهد بود (عزتی، عزت اله، 1388، صص 107،108، 111، 112، منبع A) . امروزه دولت ها بر اساس این طرح برنامهریزی و عمل میکنند و در این شیوه سعی میکنند از زبان ریاضی برای توصیف تفکر ژئواکونومی استفاده کنند به عبارت دیگر باید چنین گفت که در قرن 21 سرمایهگذاری به وسیله دولت همان کاری را خواهد کرد که قدرت آتش بالای نظامی. بنابراین باید دولت برای رشد و توسعه، تولید و خرید تسلیحات نظامی را کاهش دهد، زیرا در تفکر ژئواکونومی نفوذ و رخنه در بازارها جایگزین پایگاههای نظامی خارج از کشور قدرت های بزرگ میشود. فعالیتهای متعدد سرمایهگذاری، درآمد و تولید، بازگشایی بازارها و همچنین عدم توجه زیاد به شرکتهای خصوصی با انگیزه صرفاً کسب سود است. به هر حال وقتی دولتی گرفتار شد نباید فقط توجه به اقتصاد کند بلکه باید متوجه ژئواکونومی شود. در واقع این دولتها هستند که سیاستهای ژئواکونومی را رهبری و اداره میکنند و این تدبیر ممکن است یکطرفه یا به صورت دو جانبه و با استفاده از مهرههای کلیدی شرکتهای تجارتی انجام گیرد، به این معنی که تدبیر عملیات و راهنمایی کلی را شرکتها انجام دهند و دولت نقش مجری را بازی کند. ژئواکونومی بدون در نظر گرفتن کاربرد مشخص سهام، عملکرد مصرف کننده یا منع هر نوع تعرفه، واگذاری و کنترل بخشهای دولتی به شرکت های ملی تجاری و محدود کردن فعالیتها به صورت انحصاری را بدون انگیزه جاسوسی صنعتی انجام می دهد. تشخیص و تعیین بخشهای کلیدی و پرقدرت شرکتهای تجاری برای حمایت یا تشویق بینالمللی، یک منبع نوین ارتباطی برای بخشهای دولتی است. تحقق منافع ملی کشورها و پشتیبانی از چنین عملکردهایی خود به خود و بدون شک در همه چیز ظاهر میشود. ژئواکونومی دو تفاوت مهم با ژئوپلیتیک دارد اول اینکه ژئواکونومی محصول دولتها و شرکتهای بزرگ تجاری با استراتژیهای جهانی است در حالی که این خصیصه در ژئوپلیتیک نیست. نه دولت و نه شرکتهای تجاری هیچ نقشی در ژتوپلیتیک ندارند دوم اینکه هدف اصلی ژئواکونومی کنترل سرزمین و دستیابی به قدرت فیزیکی نیست بلکه دستیابی به استیلای اقتصادی، تکنولوژی و بازرگانی است. (همان منبع) 5ـ2ـ2ـ نظریه پخش پدیده: این نظر توسط هاگراترهاند در علم جغرافیا مطرح گردید که به مفهوم انتشار،گسترش، پراکندگی و بهمآمیختگی است. در جغرافیای کاربردی تئوری پخش به دو بخش کاملاً مشخص تقسیم میشود: 1) پخش ناحیهای: مرحلهای است که در آن اطلاعات، مواد، کالا، مد، امراض و تولیدات و نظایر آنها، از ناحیهای به ناحیه دیگر میرسد و در میان جمعیت ناحیه گسترش مییابد. گاهی شدت نوآوری و پدیدهها در ناحیه جدید بیش از خاستگاه اصلی پدیدهها و نوآوریهاست. 2) جابجای مکانی پخش: همان مراحل پخش گسترش را میگذراند اما مکان اصلی پخش اطلاعات، مواد، امراض و نوآوریها به تدریج اطلاعات، مواد و امراض خالی میشود و سرچشمه میخشکد. بدین سان که به موازات پخش و انتشار از مکان اصلی به مکان دیگر، خاستگاه پخش یا ترادش اهمیت و اعتبار خود را از دست میدهد. (ابراهیمزاده، عیسی، بذرافشان، جواد. تابستان و بهار 86)
1ـ3) موقعیت جغرافیایی ترکیه: آناتولی، آسیای صغیر یا ترکیه فعلی، از کهنترین سرزمینهای مسکونی جهان و همچنین زادگاه تمدن یونانی است. از حدود 2000 سال پیش از میلاد، پیوسته کشورگشایان منطقه برای دست یافتن به ترکیه فعلی با یکدیگر در کشمکش بودهاند که از جمله مهمترین آنها میتوان به مادها و هخامنشیان، یونانیان، روسیان و اشکانیان اشاره کرد. ترکیه که قبلاً آناتولی یا آسیای صغیر نامیده میشد به عنوان همسایه شمال غربی ایران در نقطه تلاقی آسیا و اروپا یعنی در جنوب غربی آسیا و جنوب شرقی اروپا قرار گرفته است. ترکیه سرزمینی در غرب آسیا و جنوب شرق اروپا، در نیمکره شمالی (35 تا 24 درجه عرض شمالی و 36 تا 45 درجه طول شرقی قرار گرفته است و معادل 578/814 کیلومتر مربع مساحت دارد که مساحت 23730 کیلومتر مربع در قاره اروپا و مابقی در قارهآسیا قرار گرفته است. (مددی، احمدرضا، 17/11/1388) ترکیه از دو شبه جزیره آناتولی ( 97 درصد خاک ترکیه در بخش آسیایی) و ( 3 درصد خاک 17/11/1388) ترکیه در بخش اروپایی تشکیل یافته است. ترکیه از سه طرف به دریا راه دارد و در همسایه اروپایی و شش همسایه آسیایی دارد.از شمال شرق 610 کیلومتر مرز را با کشورهای مشترکالمنافع و از شرق 454 کیلومتر مرز با ایران و از طرف جنوب با عراق و از طرف غرب با یونان وبلغارستان مرز مشترک دارد و دریاهای سیاه ( شمال ترکیه)، دریای مرمر، اژه ( شمال غرب ترکیه) و دریای مدیترانه (جنوب) و دارای دو تنگه مهم به نامهای تنگه بسفر و داردانل میباشد. و از لحاظ جغرافیایی دارای موقعیت مناسبی در نقشه جهان است. (همان منبع)
2ـ3) مناطق جغرافیایی ترکیه: کنگره جغرافیایی که در سال 1941 در آنکارا برگزار شد در پایان بررسی های طولانی خود ترکیه را به هفت منطقه جغرافیایی تقسیم نمود. در بررسیهای کنگره مذکور ویژگیهای مختلف جغرافیایی کشور ترکیه در نظر گرفته شده است. بدین صورت که: این کشور از سه جهت با آب دریا محصور است. در طول کناره های بلندش موازی با ساحل رشته دارند تحت تأثیر شرایط دریایی نمیباشند. بهمین خاطر این وضعیت بین نوار ساحلی و مناطق میانی از جنبه آب و هوایی، پوشش گیاهی طبیعی و پراکندگی انواع مزارع تفاوت هایی ایجاد میکند که در نتیجه سیستمهای مواصلاتی در شکلهای خانههای این منطاق نیز از آن متأثر میشوند و کنگره یاد شده با در نظر گرفتن ویژگیهای ترکیه به چهار منطقه ساحلی و سه منطقه میانی تقسیم شده است. از این هفت منطقه، چهار منطقه اول نام دریای چسبیده به آن منطقه را گرفتهاند که عبارتند از دریای سیاه، مرمره ـ اژه و مدیترانه. سه منطقه باقیمانده نیز بنابر موقعیت جغرافیاییشان در آناتولی نامگذاری شدهاند که عبارتند از: آناتولی میانی، آناتولی شرقی، آناتولی جنوب شرقی. www.Traveltheworld.Ir 2010 سایت
3ـ3) موقعیت ژئواستراتژیک ترکیه: ترکیه از نظر ژئواستراتژیک به دلیل آنکه منطقه تماس اوراسیا محسوب میشود رابط استراتژیهای بحری و بری محسوب میشود. مانند پلی در منطقه هم و استراتژیک بالکان و خاورمیانه را به یکدیگر متصل میکند. همجواری این کشور با دریای سیاه، اژه مرمره و مدیترانه و وجود دو تنگه مهم بسفر و داردانل، باعث شده کالاهای مصرفی اروپا از طریق ترکیه به مناطق در آسیا و آسیای میانه ارسال شود. کشور ترکیه در منطقه هلال داخلی و اطراف منطقه محور قرار داشته و از این رو در استراتژیهای خشکی محور دارای جایگاه مهمی است. اما آنچه حائز اهمیت است این نکته است که امروزه استراتژیها بر پایة ژئواکونومی تعریف میشوند و دو تنگه بسفر و داردانل به علت قرار داشتن در شمال غرب خاورمیانه، پل ارتباطی بین دو تمدن شرق و غربق هستند و مهمتر از همه قرار داشتن در مسیر انتقال انرژی خاورمیانه کشورهای حوزه دریای خزر و روسیه به اروپا یک منطقة ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک تبدیل شدهاند.که میتوان به خط لوله نابوکو اشاره داشت. (مددی، محمدعلی، 17/11/88)
4ـ3) موقعیت ترانزیتی ترکیه:
تسلط ترکیه به حوزههای دریایی اژه، مدیترانه، دریای سیاه و آبراههای استراتژیک بسفر و داردانل از جمله موقعیتهای ویژه استراتژیک این کشور محسوب میشود، چرا که تمامی شناورهایی که بین دریای اژه و دریای سیاه در رفت و آمد هستند ناچارند بیش از 320 کیلومتر از راه را در آبهای ترکیه باشند، تنگههای ترکیه یگانه راه خروجی برای کشتیهای ناوگان دریای سیاه روسیه هستند. کشتیهای تجاری شود وی سابق در زمان جنگ سرد به طور متوسط هر 20 روز یکبار عبور میکردند و حمل 40 درصد بار را از نظر وزن به عهده داشتند. موقعیت ترانزیتی ممتاز ترکیه، از یک طرف یگانه راه ارتباطی زمینی اروپا به سوی غرب آسیا، آسیای مرکزی و قفقاز محسوب شده و از دیگر سو نیز نقطه اتصال کشورهای یاد شده به اروپاست. کشمکش بر سر عوامل کلیدی و مهم ژئواستراتژیک خاورمیانه در تاریخ این منطقه از زمان جنگ تروژان که به منظور کنترل تنگه داردانل صورت گرفته، تاکنون فراوان ثبت شده و به صورت جنگ ها و مبارزات بین کشورهای داخل منطقه و کشورهای خارجی روی داده است. این امر شامل وقایعی که در طول جنگ سرد بین آمریکا و روسیه جریان داشت نیز میشود. در قرن 19 میلادی قدرتهای اروپایی و کشور ترکیه بر سر تنگه بسفر که از امتیازات فراوانی از جمله اتصال آبهای بسفر، دریای مرمره و داردانل برخوردار بود، به جنگ و نزاع پرداختند. (2010ـ ژئوپلیتیک ترکیه ـ www.torkiye.com)
5 ـ3 ) جمعیت ترکیه: بر اساس اعلام اداره آمار و ثبت احوال ترکیه جمعیت این کشور در سال 2008 میلادی به 71 میلیون و 500 هزار نفر رسیده که این میزان در مقایسه با سال 2007 میلادی که 70 میلیون و 586 هزار نفر بود 1/13 در هزار افزایش یافته است بر اساس این آمار در استانهای شمال غرب این کشور به ویژه در پالوا و تکبرداگ و چند استان در جنوب شرق این کشور، نرخ رشد جمعیت بسیار زیادتر از مناطق دیگر گزارش شده است. و همچنین شهر استانبول ترکیه بیشترین جمعیت را بین شهرهای این کشور داراست. تراکم جمعیت 8/56 نف در کیلومترمربع میباشد که 43٪ مردم ساکن شهرها و 57 درصد آن در مناطق روستایی ساکن میباشند و افراد کمتر از 14 سال 8/41 درصد، 51 درصد را افراد بین 15 تا 59 سال و 3/7 درصد افراد بالاتر از 60 سال تشکیل داده است. مردم آن عموماً سفیدپوست و 99٪ جمعیت مسلمانند و زبانهای ترکیع کردی وخط لاتین در این کشور رایج است. جوانی آن یکی از ویژگیهای ساختاری جمعیت کشور ترکیه است که برنامهریزی گسترده ای را در این زمینه طلب میکند و شمار زنان نسبت به مردان رقم بالاتری را نشان میدهد هر چند که نسبت به سالهای قبل تعدیل یافته است. (خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا ـ 14/12/1387)
6 ـ 3) اقتصاد ترکیه: اقتصاد ترکیه ترکیبی از صنایع بومی و مدرن است که روز به روز بر دامنهاش افزوده میشود. تولیدات فراوان کشاورزی ترکیه در سال 2005 رتبه هفتم جهان را بدست آورد و در سال 2006 برای 3/11 درصد از مردم ترکیه اشتغال ایجاد کرد. بخش خصوصی اقتصاد ترکیه نیز قوی و به سرعت در حال رشد است. و نقش مهمی در بانکداری، حمل و نقل و ارتباطات دارد. در سالهای اخیر اقتصاد ترکیه رشد خوبی داشته و رشد 9/8 درصد و 4/7 درصد را در سالهای 2004 و 2005 بدست آورده است. سازمان سیا ترکیه را در ده کشورهای توسعه یافته دسته بندی کرده است و اقتصاددانان و سیاستمداران اغلب ترکیه را به عنوان کشور تازه صنعتی شده طبقهبندی میکنند و آن را جزء 20 کشور صنعتی جهان میدانند. بر اساس اعلام جمله فوریس از نظر تعداد میلیاردها شهر استانبول در سال 2008 با 35 نفر در رده چهارم جهان قرار دارد و از شهرهای مطرحی مثل توکیو، هنگکنگ و لسآنجلس پیش گرفته است. 1ـ6ـ 3ـ بخش کشاورزی: بر اساس آمار سال 2005 ترکیه در تولید محصولات کشاورزی در رده هفتم جهان قرار دارد. ترکیه در تولید فندق، انجیرع زردآلو، گیلاس، به و انار درجهان اول، در تولید هندوانه، خیار و نخود رتبه دوم و در تولید سیبزمینی، بادمجان، فلفل سبز، پسته و عدس در رتبه سوم و در تولید پیاز، زیتون رتبه چهارم، در تولید چغندرقند پنجم، در تولید تنباکو، سیب و چای رتبه ششم، در تولید جو و کتان رتبه هفتم، در تولید بادام رتبه هشتم، در تولید گندم چاودار و گریپفروت رتبه دهم و در رتبه لیمو یازدهمین کشور جهان است. ترکیه از سال 1980 میلادی در تولید محصولات اساسی کشاورزی به خودکفایی رسیده و پس از آن سال نیز به رشد خود ادامه داده است. ( سایت ویکی پویا 2010 ) 2ـ6ـ3ـ صنایع: درسال 2005 یکی از کشورهای برتر جهان در بین 20 کشور جهان است و از لحاظ تولید محصولات صنعتی در رتبه قابل توجهی قرار گرفته است و سهم بخش صنعت در اشتغال 19 درصد، در تولید ملی 29 درصد، در صادرات محصولات صنعتی 95 درصد را به خود اختصاص داده است. بزرگترین صنعت ترکیه نساجی ا ست که 3/16 درصد کل صنایع ترکیه را شامل میشود. پس از نساجی پالایش نفت (5/14٪)، صنایع غذایی(6/10٪) ، صنایع شیمیایی (٪ 3/10)، صنایع فولاد و ذوب آهن ( ٪9/8)، خودروسازی ( ٪3/6) و ماشینسازی (٪ 8/5) بیشترین سهم در صنعت ترکیه را دارا هستند. صنایع اتومبیل سازی ترکیه در سال 2006 با تولید 1024987 دستگاه خودرو، در اروپا در رده ششم جای گرفت. در همین سال رتبه ترکیه در خودروسازی جهان هفدهم بوده و صادرات خودرو و قطعات یدکی خودرو به 14 میلیارد دلار رسیده است.(همان منبع)
جدول شماره 1: وضعیت محصولات بخش کشاورزی 2005
جدول شماره 2: ارقام صادارت ترکیه از سالهای 1999ـ 2005 ( به میلیون دلار)
منبع: www.torkiye.com
جدول شماره 3: آمار صنایع عمده ترکیه در سال 2005 میلادی
جدول شماره 4: آمار صادرات صنایع عمده ترکیه در سال 2005 میلادی
منبع سایت ویکی پویا
3ـ6 ـ3ـ پیمانکاری و ساخت و ساز: بخش پیمانکاری و ساخت و ساز ترکیه یکی از فعالترین و پویاترین پیمانکاران جهان است. در سال 2007 بیست و دو کشور پیمانکاری و ساختمان سازی از ترکیه در لیست بهترین مهندسی عمران جهان جای گرفت که از این لحاظ پس از آمریکا و چین در رتبه سوم قرار دارند.(همان منبع) 4ـ6 ـ3ـ ارتباطات: پس از سال 2004 ارتباطات در ترکیه گسترش زیادی یافته و با آزادی عملی که بدست آورده و از کشورهای موفق در این زمینه میباشد. ترکیه از ماه آگوست 2008 از اینترنت VDSL با سرعت 32 مگابیت برثانیه بهره می برد. در اروپا سیستم VDSL تنها در آلمان فرانسه و ترکیه راهاندازی شده است. بر اساس آمار در سال 2005، 19 میلیون خط تلفن ثابت، 36 میلیون خط تلفن همراه و 12 میلیون کاربر اینترنت در ترکیه از خدمات ارتباطی استفاده کردهاند. در سال 1999 مجموعاً 397/383 کیلومتر جاده، 8682 کیلومتر راهآهن، 118 فرودگاه ( 6 فرودگاه بینالمللی)، 1200 کیلومتر راه آبی در ترکیه کار حمل و نقل را بر عهده داشتند.(همان منبع)
5ـ6ـ3ـ توریسم: توریسم یکی از فعالترین بخشهای اقتصادی ترکیه است که به سرعت رشد میکند. بر اساس آمار مؤسسه IUI آلمان از 100 هتل برتر دنیا 11 هتل در ترکیه قرار دارد. در سال 2007 تعداد 988/214/27 نفر توریست از ترکیه بازدید کرده اند که درآمدی بالغ بر 18/5 میلیارد دلار برای ترکیه ایجاد کردهاند. شهرهای آنتالیا در سواحل ترکیه و موغل بیشترین توریست را به خود جذب کردهاند. سواحل ترکیه از لحاظ جذب جهانگرد همانند سواحل اسپانیا و ایتالیا از جذابترین سواحل اروپا هستند و شهر استانبول نیز به دلیل آثار باستانی همه ساله پذیرای تعداد زیادی از جهانگردان است.(همان منبع)
جدول شماره 5: وضعیت حمل و نقل ترکیه در سال 1999 منبع سایت ویکی پویا
جدول شماره 6: وضعیت ارتباطات ترکیه در سال 2005
منبع سایت ویکی پویا
جدول شماره 7: تولید ناخالص داخلی ترکیه حاصل از فعالیتهای اقتصادی (میلیون دلار)
منبع سایت ویکی پویا
جدول شماره 8: جمعیت شاغل در بخشهای گوناگون اقتصادی ترکیه (هزار نفر)
منبع سایت ویکی پویا
جدول شماره 9: تعداد گردشگران ورودی و دریافتهای ارزی گردشگری ترکیه
منبع: وزارت گردشگری ترکیه
6 ـ3ـ 3ـ خدمات بانکی و مالی: بانک مرکزی جمهوری ترکیه (Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi) در سال 1930 تشکیل شد و شعباتی در نیویورک، لندن، فرانکفورت و زوریخ دارد. در سال 1998، 72 بانک در ترکیه فعالیت میکردند.بورس اوراق بهادار استانبول در سال 1985 و بورس طلای استانبول در سال 1995 فعالیت خود را آغاز کردند. البته سابقه فعالیت بورس در ترکیه به سال 1866 میلادی باز میگردد. در آن سال بورس معاملات دارالسعادت توسط عثمانیها تشکیل گردید. در آخرین گزارش رتبهبندی کشورهای جهان، ترکیه با 922 میلیارد دلار تولید ناخالص ملی رتبه پانزدهم جهان را در اختیار دارد. صادرات ترکیه در سال 1980 مبلغ 703/4 میلیون دلار بوده که در سال 2005 میلادی به مبلغ 479/85 میلیون دلار افزایش داشته است و کل ارقام تجارت خارجی ترکیه (صادرات و واردات) از مبلغ 636/16 میلیون دلار به 769/223 میلیون دلار افزایش یافته است.(همان منبع)
نمودار قدرت دولت
منبع اطلاعات: عالم عبدالرحمن «بنیادهای علم سیاست» نشر نی
1ـ4) تجزیه و تحلیل در سالهای اخیر اوضاع سیاسی و اقتصادی ترکیه ثبات یافته است. این کشور به اروپا مانند الگوی خود برای پیشرفت اقتصادی نگریسته است. در زندگی امروز ترکیه پیشرفتهای نوین اقتصادی، علمیو سیاسی بر بنیادهای سنتی فرهنگ و مذهب غلبه یافتهاند ولی پیشتر ترکها خواهان پیوستن به دنیای نوین بدون از دست دادن میراث بینظیر خود هستند اگر ترکیه به پیشرفت خود ادامه دهد میتواند مانند پلی فاصله میان کشورها و فرهنگهای اروپایی را با کشورها و فرهنگهای خاورمیانه از میان بردارد. (ص 9 ( ترکیه) (ابوک، کریس، 1387، صص 9 و 111)) ترکیه یکی از نامزدهای عضویت در اتحادیه اروپاست و از سال 1987 در انتظار پذیرش عضویت خود است اگر ترکیه به اتحادیة اروپایی وارد شود به جایگاه نیرومندی در اروپا دست خواهد یافت چرا که بیشترین مساحت را در این اتحادیه دارا خواهد بود. (همان منبع) کشور ترکیه به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود از منابع زیرزمینی غنی برخوردار نمیباشد و میزان منابع فوق به صورتی است که قابل صادرات نمیباشد و صرفاً در صنایع آن ک شور به مصرف میرسند لذا دولتمردان آن با شناخت مناسب امکانات و محدودیتهای کشور خود اقدام به برنامهریزی در زمینههای مختلف اقتصادی نمودند و سعی در صنعتی نمودن کشور بر پایه تکنولوژی و استفاده از امکانات طبیعی موجود به نحو احسن نمودهاند که میتوان به فعالیتهای کشاورزی و توریسم در این زمینه اشاره کرد. ترکیه ظرفیتهای اقتصادی بسیاری دارد که باعث گردید جزء 20 کشور صنعتی جهان قرار گرفته است. اقتصاد ترکیه ترکیبی از صنایع بومی و مدرن است که روز به روز به دامنه آن افزوده میشود و تولیدات کشاورزی، صنایع و خدمات توریسم به سرعت در حال رشد است و نقش مهمی در بانکداری حمل و نقل و ارتباطات ایفا میکند. تکریه به علت حکومت لائیک و ارتباط بسیار نزدیک با اسرائیل و ناخشنودی اکثر کشورهای اسلامی را از این رابطه ایجاد کرده بود. که با روی کار آمدن حزب اسلامی به رهبری رجب طیب اردوغان و تعدیل سیاست نزدیکی به اسرائیل و حتی جبههگیری در مقابل آن کشور باعث رضایت و خشنودی کشورهای مسلمان را فراهم آورده است. «ترکیه بیش از این با پرچم لائیک نتوانست به قاره سبز
پیوند بخورد اکنون با دولت اسلامگر سعی دارد گزینههای دیگر قدرت را تجربه کند.
بنابراین با توجه نشان دادن به کشورهای مسلمان منطقه دو سیاست را پیگیری میکند
اول سعی میکند حامی مسلمانان جهان معرفی شود و پس از آن به عنوان میانجی برای حل
اختلافات کشورهای اسلامی با یکدیگر و یا اختلافات درونی این کشورها توان استراتژیک
خود را بالا ببرد و در عرصه منطقهایی و جهانی برای خود اعتبار استراتژیکی کسب کند
و از سوی دیگر این شکور برقراری ارتباط با کشورهای قدرتمند ومسلمان منطقه را از
اهداف خود قرار داده است. و سعی کرده است همواره دوستی با قدرتهای منطقهای را با
هم داشته باشد. با توجه به پیشرفت اقتصادی مناسب ترکیه در بخشهای مختلف صنعتی میتواند در زمینههای تکنولوژی، تأمین کالاهای مورد نیاز کشورهای اسلامی، کمکهای فنی و خدماتی به کشورهای اسلامی کمک شایانی کند و وابستگی آنها را به کشورهای دیگر کمتر کند و عامل مذهب در این زمینه کمک شایانی به این ارتباط و همبستگی میکند وقتی باعث قدرتمندتر شدن ترکیه و افزایش تراز تجاری این کشور گردد. این کشورها در بخش کشاورزی یکی از قدرتهای مطرح جهان میباشد و رتبه هفتم جهان را در تولیدات محصولات کشاورزی داراست و با توجه به اینکه اکثر کشورهای مسلمان بالاخص کشورهای خاورمیانه در مناطق خشک قرار گرفته و از کشاورزی ضعیفی برخوردار میباشند میتواد بازار بسیار مناسبی در این کشورها برای خود ایجاد کند در زمینه کشاورزی میتواند هم با صادرات محصولات خود و هم با انتقال دانش و تجربه ارزشمند خود این کشورها را یاری کند. در سال 2005 ترکیه یکی از 20 کشور صنعتی برتر جهان قرار
گرفت و سهم صنعت در صادرات 94٪ را به خود اختصاص می دهد بزرگترین صنعت ترکیه نساجی
است که 3/16 و درصد کل صنایع ترکیه را شامل میشود پس از نساجی پالایش نفت 5/14٪ و صنایع غذایی٪6/10،
صنایع شیمیایی ٪3/10 ، صنایع فولاد و آهن ٪9/8 ، خودروسازی ٪3/6 و ماشین سازی
٪8/5 صنعت ترکیه را تشکیل میدهند و بیشترین صادرات را صنایع نساجی، خودروسازی،
صنایع فولاد و ذوبآهن تشکیل میدهند. این کشور به ویژه پس از روی کار آمدن دولت کنونی به ریاست رجب طیب اردوغان توسعه تجارت با کشورهای مختلف جهان را در دستور کار خود قرار داد و به همین علت شرکتهای ترک اکنون در تقریباً تمامی بازارهای هدف فعال هستند دولت اردوغان در بخش سیاستهای اقتصادی خود توسعه روابط با کشورهای همسایه بویژه کشورهای مسلمان ایران، عراق و سوریه را به عنوان اولین گروه بازار هدف خود تعیین کرده و در تازه ترین اماره منتشره در این زمینه نشانگر موفقیت چشمگیر این سیاست اقتصادی زمامداران ترکیه است. بر اساس داده های سازمان آمار ترکیه در ده ماهه اول سال جاری میلادی عراق با واردات سه میلیارد و 747 میلیون دلار کالا در ردیف سومین کشور بزرگ واردکننده کالاهای ترکیه ثبت شده است و ایران با واردات یک میلیارد در 754 میلیون دلار و سوریه با واردات یک میلیارد و 138 میلیون دلار ترکیه در ردیفهای 12 و 17 جدول بیست کشور مهم وارد کننده کالاهای ترکیه ثبت شده است. فاروق چلبی مدیر تجارت خارجی اتاق بازرگانی آنکارا در تشریح دلایل اجرای سیاستهای جدید ترکیه با هدف کمک به تنشزدایی در منطقه و توسعه همکاریهای منطقهای خواند. (راز رشد ترکیه، خبرگزاری صبا ایران، 21/7/1389) با توجه به موارد فوق این مسئله روشن میگردد ترکیه قبل از هر چیز به توسعه اقتصاد و رابطه با کشورهای جهان اسلام بویژه کشورهای مسلمان منطقه توجه دارد و در این زمینه فعالیتهای وسیعی را آغاز نموده است. فاروق چلبی می گوید: ما معتقدیم رشد جایگاه صنعتی ترکیه بدون رشد اقتصادی و صنعتی کشورهای منطقه به ویژه همسایگان ما و همکاری با این کشورها میسر نخواهد شد. کارشناسان اقتصادی رشد فعالیت شرکتهای اقتصادی ترک در منطقه و تشویق به سرمایهگذاری شرکتهای فوق در کشورهای همسایه را نیز در این راستا ارزیابی میکنند. به عقیده آنان ترکیه با تشویق صنایع کوچک و متوسط به گسترش فعالیتهای خود در کشورهای منطقه به ویژه همسایگان تلاش دارد ضمن انتقال دانش و مهارتهای فنی و نفوذ به بازارهای داخلی آنها از امکانات این کشورها در جهت توسعه بازارهای خود استفاده کند. (همان منبع) ترکیه ویزیونی را که به خاطر تبدیل شدن خاورمیانه به منطقه رفاه اقتصادی و ثبات سیاسی در سر دارد را گام به گام عملی مینماید یکی از مهمترین حلقههای این ویزیون را مکانیزم گفتگوهای استراتژیک با کشورهای حوزه خلیج فارس تشکیل میدهد. در اجلاس وزرای امور خارجه گفتمان همکاریهای حوزه خلیج فارس و ترکیه در کویت برگزار شده بود پلان اقداماتی که بتواند در هر شاخه به تأمین هماهنگی بپردازد مورد پذیرش قرار گرفت. ترکیه در خاورمیانه علاوه بر سوریه، لبنان و اردن، مکانیزم همکاریهای استراتژیک با عراق را نیز به سطح عالی برقرار نمود از سال 2008 بدین طرف نیز مکانیزمی مشابه با کشورهای حوزه خلیج فارس آغاز نمود در این چارچوب نوبت به مصر رسیده و انتظار میرود احمد ابوالغلیظ وزیر خارجه مصر دیداری از ترکیه بعمل آورد و در جریان این دیدار نیت خوش را در مورد تشکیل شورای عالی همکاری استراتژیک بیان کند. در پی این مکانیزم همکاری که ترکیه آن را گام به گام تحقق میبخشد، ویزیون خاورمیانه متکی به رفاه اقتصادی و ثبات سیاسی نهفته است. در اجلاس شورای استراتژیک گفتمان وزرای امور خارجه همکاری خلیج فارس وزیر امور خارجه ترکیه نیز حضور داشت و به منظور علمی نمودن این ویزیون، پلان تدابیر و اقدامات مورد نظر قبول گردید. در این پلان تشکیل گروههای کاری برای همکاری در نه عرصه، تجارت و سرمایهگذاری، امنیت غذایی و زراعتی، ترانسپورت و ارتباطات، انرژی، محیط زیستع توریسم، صحت عامه و فرهنگ و آموزش پیشبینی میشود. (همکاریهای حوزه خلیج و ترکیه ، 18/10/2010) بیشتر کشورهای اسلامی در زمینه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی با مشکلات جدی مواجه هستند. مهمترین روشی که برای حل این مشکلات قابل طرح است همکاری است. یعنی مهمترین راه برای برطرف ساختن مشکلات اقتصادی، اجتماعی و .... توسعه همکاریهای چندجانبه میان این کشورهاست. مهمترین مسئله در این رابطه، ابتدا باید کشورهای مربوطه هم در سطح دولت و هم در سطح نهادهای غیردولتی عزم و اراده خود را برای افزایش همکاری به نمایش بگذارند و تمامی کشورهای عضو به ویژه کشورهای که از قدرت و تأثیرگذاری بیشتری برخوردارند باید به عنوان لوکوموتیو عمل کرده و برای افزایش وتقویت همکاری انگیزه ایجاد نمایند. ترکیه، به عنوان یکی از کشورهای تأثیرگذار و توسعه یافته پروژههای زیادی تهیه کرده و پیشنهادات عملی مطرح ساخته است و این پروژهها از حمایت لازم برخوردار نگشته و به علت مشکلات موجود به طور کامل به اجرا درنیامدهاند. دومین روشی برای افزایش همکاری بین کشورهای اسلامی، اجرای پروژههای مشترک اقتصادی و اجتماعی و علمی میان نهادهای غیردولتی و انجام سرمایهگذاری و فعالیت مشابه است ترکیه در این زمینهها نیز تلاشها و اقدامات فراوانی انجام داده است. نشست کاری انجمن کارفرمایان مستقل که اولین دوره آن در استانبول برگزار شد از این نظر نمونه مهمی بشمار میرود شرکتهای ترکیهای که در بخشهای مختلف به ویژه ساختمان سازی، صنایع، زراعت و مسائل اقتصادی فعالیت دارند با تمامی کشورهای جهان اسلام در ارتباط نزدیک بسر میبرند. گردهمایی حدود 3 هزار کارفرما در استانبول، نشاندهنده توجه جهان به قدرت اقتصادی و تکنیکی ترکیه میباشد. (مشکلات کشورهای اسلامی، 18/10/2010) در چند سال اخیر ترکیه بیشتر به دنبال حفظ و ارتقاء منافع خود در کشورهای منطقه است و بر خلاف گذشته کمتر از غرب پیروی کرده و منافع خود را فدای آنها میکند مانند سیاست در مخالفت با تحریمهای ایران مشاهده میکنیم. سیاستهای چند ماهه گذشته ترکیه بر خلاف انتظار غرب در راستای مخالفت با تحریم ایران بوده است. همراهی ترکیه در توافق تهران، رای منفی به قطعنامههای تحریم و رایزنیهای اخیر مقامات در کشور از نمونههای آن است. میرمحمود موسوی کارشناسی مسائل بینالمللی در گفتوگو با سیاست ایران در این باره میگوید یکی از دلایل مخالفت ترکیه با تحریم ایران، اهمیت بازار ایران برای این کشور است. بازار هفتاد میلیونی ایران که نیازمند واردات زیادی است جذابیت جدیدی برای ترکیه دارد. ترکیه در گذشته نزدیک هم تجربه استفاده مناسب از بازار ایران را دارد. در دهه 80 میلادی، در زمان جنگ ایران و عراق که ایران محدودیتهای تجاری بسیاری داشت. سهم واردات ایران از ترکیه بسیار حیاتی بود و بازار ایران در رشد و توسعه اقتصادی ترکیه بسیار مؤثر واقع شد لذا مخالفت با تحریم تجاری ایران حاوی نکاتی است اول اینکه دولت حاضر ترکیه سیاستهای خود را در این جهت تنظیم کرده است که مشکلات با کلیه همسایگانش را به صفر برساند نکته دیگری باید توجه داشت این است که ترکیه در سیاست بلندمدت وکلان ملی خود توسعه اقتصادی را هدف قرار داده است و در این زمینه قدمهای بلند برداشته است و وضعیت نسبتاً مناسب موجود در ترکیه ثمره تغییراتی است که در ده سال گذشته در سیاستهای اقتصادی این کشور انجام شده است. (سایت مردم سالاری؛ 1/7/89 نسخه شماره 2458) بر اساس آخرین گزارش رسمی دولت ترکیه این کشور در سه ماه دوم 2010 میلادی 3/10 رشد داشته است و این رشد 2 رقمی برای ترکیه یک موفقیت جدی تلقی میشود بدیهی است وقتی دولت ترکیه به دنبال توسعه اقتصادی است میخواهد تصمیمی سیاسی اتخاذ کند توجه جدی به روابط اقتصادی و تجاری خود داشته باشد و یکی از طرفهای تجاری عمده ترکیه ایران است.(همان منبع) موقعیت استراتژیکی و ژئواکونومیکی ترکیه به صورتی است که در مسیر اتصال دو قاره آسیا و اروپا واقع شده است و یکی از مناسبترین مسیرها برای دو قاره است. یکی از موارد مهم و استراتژیکی که در کشورهای مسلمان خاورمیانه وجود دارد نفت و گاز است و راه مناسب جهت عبور آن به اروپا ترکیه میباشد و ترکیه سالهاست که میخواهد به چهارراه ترانزیت انرژی تبدیل شود و انرژی را از کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی به اروپا انتقال دهد و یکی از کشورهای مهم در این زمینه کشور مسلمان ایران است که یکی از منابع مهم تأمین انرژی دارای منابع گازی و یکی از تولیدکنندگان عمده نفت دنیاست. طبیعی است که ترکیه در راستای طرحهای بلند پروازانه خود به دنبال این است که خللی به جریان نفت و گاز وارد نشود چرا که به منافع اقتصادی، تجاری، سیاسی این کشور در جهت تبدیل شدن به 4 راه ترانزیتی انرژی لطمه میزند. از طرفی خود ترکیه یکی از مشتریان جدی خرید سوخت از ایران است و از ایران به عنوان دروازهای رو به آسیا استفاده میکند. و اگر ترکیه مایل باشد از بازار بزرگ آسیا و قابلیتهای منطقهای و اقتصادی و تجاری آن استفاده کند. باید در سالم بودن این دروازه کمک کند. (گفتوگو با میر محمود موسوی، سایت مردمسالاری، 1/7/89) سیاست ترکیبی ترکیه از یک سو در پی بهرهبرداری از منابع عظیم انرژی در قفقاز و خاورمیانه است که ترکیه در نقش میانجی و حامی صلح با کشورهای خاورمیانه وارد گفتگو شده و در حوزه قفقاز با تأکید بر عنصر ترک بودن خویش سعی در ظهور و تعریف یک پدر معنوی از ترکیه برای کشورهای ترک آسیای میانه را دارد. موارد فوق را ترکیه به عنوان اندوختهای برای مذاکره با کشورهای اروپایی و آمریکا برای خود میاندوزد. اروپا از یک طرف به انرژی خزر و ققفاز شدیداً نیازمند است و تنها راه انتقال این انرژی ترکیه میباشد و از طرف دیگر صادرات گاز شمال عراق نیز به اروپا از طریق ترکیه امکانپذیر است سود سرشار این انتقال نیز نصیب ترکیه میشود. با قبول و مورد توجه قرار دادن این مهم که اروپا و آمریکا سالیان سال در پی نفوذ و کسب احترام در دنیای اسلام بوده و هستند و این نفوذ بنا به دلایلی از جمله حمایت اروپا و آمریکا از اسرائیل در مقابل اعراب محقق نشده است ترکیه با استفاده از این موقعیت به عنوان میانجی بین کشورهای اروپایی، آمریکا و اعراب وارد میشود. حل مسائل آب و برداشتن ویزا با روسیه و تحکیم روابط آنکارا و دمشق حضور فعال در مسائل لبنان مورد نظر است. (سایت یونس زارعیون، 8/8/1388) هر دو کشور ترکیه و ایران از موقعیت خاص استراتژیک در منطقه برخوردارند که این موقعیت مرهون جغرافیایی است که در آن قرار دارند ترکیه پل ارتباطی ایران به غرب و ایران نیز پل ارتباطی ترکیه به شرق است. مرزهای ایران و ترکیه نزدکی چهارقرن است که در واقع مرزهای صلح و دوستی است. دامنه روابط ترکیه و ایران به علت همسایگی و سطوح آن از ابعاد گسترده و وسیعی برخوردار است. برای نمونه روابط اقتصادی دو کشور خصوصاً در سالهای اخیر گسترش زیادی یافته است. در حال حاضر، شرکتهای ترکیه در ایران به لحاظ سرمایهگذاری اولین رتبه را دارند و رویکرد ایران به بازسازی اقتصادی، فرصتهای مناسبی برای این شرکتها در ایران ایجاد کرده است. یکی دیگر از نقطههای اساسی همکاری ها میان ترکیه و ایران، موضوع انرژی است و کشور ترکیه دارای وضعیت مناسبی برای انتقال و استفاده انرژی ایران میباشد. (ترکیه و ایران، 20/10/2010) ترکیه بعد از ناکامیهای زیاد در پیوستن به اتحادیه اروپا با استراتژی جدید خود و بازگشت به هویت تاریخی خویش و واقعیتهای خود و همچنین ساختارهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، سیاست جدیدی را در پیش گرفت.جهتگیری ترکیه در این استراتژی به طرف خاورمیانه بوه و با کشورهای خاورمیانه و همسایه خود به ایجاد رابطه نزدیکتر همت گمارده است که به لحاظ اشتراکات فرهنگی، تاریخی و دینی در جهان اسلام به هدایت و مرکزیت خد بپردازد و در این راستا ترکیه سعی میکند یک قطب جدید در معادلات بینالمللی ایجاد کند و با استفاده از پتانسیلها و ذخایر انرژی و مواد خام در کشورهای خاورمیانه و با داشتن تکنولوژی و کارخانجات صنعتی و پیشرفته در کشور خود به تولید محصولات مورد نیاز کشورهای خاورمیانه دست بزند و بازار را در آن کشورها از دست غرب بگیرد آغاز این استراتژی که از مدتها قبل بصورت غیررسمی شروع شده بود. ولی در مراسم رسمی اعلام این استراتژی در اجلاس اقتصاد جهانی کلید خورد که در آن رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه با حمله شدید به سیاستهای جنگطلبانه رژیم اسرائیل در منطقه توانست توجه جهان اسلام را به استراتژی جدید ترکیه جلب نماید. از اقدامات دیگر ترکیه در راستای عملی کردن این استراتژی میتون به حل اختلافات و مشکلات خود با کشورهای مرزی همسایه خود میباشد که از جمله میتوان به حذف یکطرفه یا دوطرفه روادید سیاسی با بسیاری از کشورهای همسایه اشاره نمود. همچنین تلاش ترکیه در جهت کمک به مسئله قرهباغ مورد اختلاف بین کشورهای آذربایجان و ارمنستان اشاره نمود. این استراتژی دولت ترکیه علیرغم تأثیرپذیری از سیاستهای جدید حزب حاکم ترکیه در منطقه میباشد. اسلامگرای عدالت و توسعه ولی در برگیرنده منافع ملی کشور ترکیه در منطقه و در شرایط امروزی بحران اقتصادی در جهان و در مقابله با بازهای غرب و اتحادیه اروپا در قبال ترکیه میباشد. (قنبری، محمود، خرداد 89) کشور ترکیه به عنوان شاه راه منطقه که میتواند انرژی را از کشورهای اسلامی شرق به غرب منتقل کند روز به روز بر قدرت خویش می افزاید. برای مثال پروژه خط لوله ناباکو که انرژی را از شرق به غرب انتقال خواهد داد حدود دو هزار کیلومتر از ترکیه عبور میکند و بعد از گذشتن از شهر استانبول به اروپا راه خواهد یافت که نه تنها اروپا را به ترکیه وابسته میکند بلکه باعث افزایش قدرت اقتصادی ترکیه و ظهور قدرت ترکیه در جهان میشود. هماهنگ کننده امور انرژی در وزارت خارجه امریکا اذعان کرد که ترکیه در مورد انرژی نقش بسیار مهم و محوری در منطقه خود بر عهده دارد و خود را به عنوان شاهراه انرژی منطقه مطرح کرده است. گولدوین در گفتگو با شبکه تلویزیونی تیآرتی گفت: ترکیه در حکم یک کریدور انرژی را داشته و از نظر ایمنی انرژی نیز حائز اهمیت حیاتی در منطقه است.(ترکیه شاه راه انرژی منطقه است، 18/8/1388) با گذشت هشته دهه از تشکیل جمهوری ترکیه دولتمردان این کشور اکنون بیش از هر زمان دیگری به دنبال ایفای نقش در عرصه بین الملل هستند ترکیه پس از جنگ جهانی دوم با قرار گرفتن در اردوگاه غرب رفته رفته در ساختارهای اقتصادی، سیاسی و نظامی آن جذب شد. موقعیت کنونی ترکیه مرهون از دست رفتن موقعیت ایران است در واقع ترکیه جانشین ایران شده است و هر فرصتی را که ایران از دست داده ترکیه بدست آورده است. این بزرگترین دستآوردی بوده که برای این کشور وجود داشت است در حال حاضر این مسئله به موقعیت ژئواکونومیک ترکیه هم کمک کرده است علاوه بر این عوامل دیگری مانند یک مدل و الگوی ناب و خاص اسلامی مخصوص خود ترکیه، عضویت در نهادهای غربی و وجود حزبی که متکی بر آرای عمومی ودموکراسی است. یکی از فاکتورهای مهم در ترکیه نزدیکی این کشور به اعراب است و بیشترین موانع روانی و فرهنگی است و ترکیه سعی میکند مرحله به مرحله این موانع را برطرف کند.(گفتوگو با اسداله اطهری، 19/9/87) ترکیه در همسایگی ما از یک اقتصاد ورشکسته به شانزدهمین قدرت اقتصادی دنیا صعود کرده است این پیشرفت ترکیه تنها جنبه اقتصادی نداشته و در دموکراسی، حقوق بشر، زنان، آزادی مذهبی و حقوق اقلیتها نیز آنها پیش میتازند.(سایت دیپلماسی ایران،6/4/89 و پایان جنگ سرد و تعریف جدید از ترکیه) پایان جنگ سرد میتوانست پایان موقعیت ویژه ترکیه در منطقه ترد غرب تلقی شود طرفداران این نظریه از موقعیت ژئوپولیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک و تمدن این کشور غافل بودهاند در حالی که ترکها در طول تاریخ از این موقعیت به بهترین شکل سود جسته و توانسته بودند تأثیرات خود را بر جهان و مناطق پیرامونی داشته باشنددر نگاه کلی رویکرد به غرب و برقراری تعامل با آن هم حاصل تحولات داخلی و پیشنیاز برای رسیدن به توسعه از سوی محافل داخلی این کشور تلقی میشد و از سوی دیگر این رویکرد حاصل ملاحظات خارجی مترتب بر این کشور بود. (آزاد سینا، پایان جنگ سردو تعریف جدید از ترکیه با سایت دیپلماسی ایران؛ 4/6/1389) ترکیه در طول چند دهه اخیر در حوزه اقتصادی خط مستقیمی نداشته است. گاهی وضعیت نامناسبی داشته و گاهی وضع بهتر بوده است.مهمترین چهره اقتصادی ترکیه در دهه 80 میلادی شاهد بودیم تورگوت اوزال بود. او طرح ها و پروژههای گستردهای را در حوزههای مختلف زیربنایی و از جمله در جهت منفی کردن ترکیه به خصوص در شرق این کشور اجرا کرد. او روابط خوبی هم با بخش خصوصی داشت و توانست تا حدودی ترکیه را از لحاظ اقتصادی جلو برد بعد از آن باز شاهد وضعیت نامطلوب اقتصادی در ترکیه هستیم تا زمانی که حزب عدالت و توسعه در چند سال اخیر توانسته با سیاستهای اقتصادی مناسب دوباره بهبود اقتصادی ایجاد کند. کاهش تورم و بیکاری، رشد توللید، صادرات و درآمد سرانه و دیگر ارقام و شاخصهای اقتصادی نشان دهنده وضعیت روبه پیشرفت اقتصاد ترکیه است در بحران جهانی و سه سال گذشته ترکیه با وجود تجارت قابل توجه به اروپا به دلیل مدیریت خوب اقتصادی زیاد از این بحران متأثر نشد.در وضعیت کنونی میبینیم که در یک کلام حزب عدالت و توسعه کارنامه موفقی داشته است. هم در صحنه داخلی مورد توجه قرار گرفته و احزاب و گروهها و جامعه را تحت تأثیر قرار داده و هم توجه کشورهای خارجی را جلب کرده است. هدف آنها این است که تبدیل به الگویی برای منطقه شوند. به هر تقدیر بهبود وضعیت اقتصادی وسیاسی ترکیه توانست توجه به کشورهای منطقه را جلب کند به خصوص که جوامع اسلامی منطقه به خاطر این که این حزب متشکل از مسلمانها بود به این دولت احساس نزدیکی بیشتری میکنند. در جوامع مسلمان این سؤال مطرح بود که آیا میتوان هم مسلمان بود و هم به شیوه درست حکومت کرد؟ آیا میتوان حکومت و دین را به هم حفظ کرد؟ اینها سوالهای درشتی در ذهن متفکران وسیاستمداران جوامع اسلامی بود که به نظر میرسید در مدل سیاسی ترکیه پاسخهای نسبتاً مثبت وخوبی داشت و ترکیه به عنوان یک الگوی برای کشورهای اسلامی مقبولتر میشود و کمکم وضعیت بهتری را در بین جوامع مسلمان پیدا میکند.(مصاحبه با میرمحمود موسوی، سایت دیپلماسی ایران 23/7/89) مارکوس سودبرگ، اقتصاددان ارشد شرکت ایست کپیتال سوئد گفت که علیرغم آسیبپذیری از بحران جهانی، اقتصاد ترکیه از قابلیتهای بالا و آیندهای روشن برخوردار است. وی افزود که بانکهای ترکیه از بحرانهای گذشته به خوبی درس گرفتهاند و ضمن انعطافپذیری لازم، نسبت کفایت سرمایه آنها 18 درصد است وی گفت که اقتصاد متنوع ترکیه به ضعف میزان تقاضا در اروپا چندان وابستگی ندارد. زیرا صادرات کمتر از 20٪ تولید ناخالص ملی این کشور را تشکیل می دهند. این کشور صادرات خود را به اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا ارسال میکند. به گفته این اقتصاددان ارشد، چشمانداز عضویت در اتحادیه اروپا نه تنها یک هدف مهم محسوب میشود بلکه میتواند به عنوان یک محرک مؤثر اصلاح بیرونی به این کشور کمک کند تا از قابلیتهای خود به خوبی بهره بگیرد. (سایت turkiye cumhurlyeti 5/3/1388) ظفر چاغلان ـ وزیر مشاور در امور صنایع و تجارت ترکیه ـ میگوید ترکیه در بخش کارفرمایی و سرمایهگذاری کارفرمایان بعد از چین و آمریکا رتبه سوم جهان قرار دارد و در بین 225 کارخانه وشرکت بزرگ که از سوی سرمایهگذاران احداث شده است 23 کارخانه ترک نیز به چشم میخورد. وزیر مشاور دولت ترکیه ادامه داد: ما در نظر داریم در صدمین سال جمهوریت قدرت خرید مردم در ترکیه را در میان 10 کشور اول جهان قرار دهیم وی تصریح کرد همچنین قصد داریم حجم تجارت خارجی را به یک هزار میلیارد دلار افزایش داده و 20 مارک بینالمللی را تولید کنیم. یکی از مسائل مهم اقتصادی کشور ترکیه که میتواند الگوی بسیار مناسبی برای کشورهای اسلامی بخصوص کشورهای منطقه خاورمیانه باشد مسئله گردشگری و توریسم میباشد. اکثر کشورهای اسلام مانند مصر و ایران و کشورهای عربی دارای قدمت بسیاری بوده و هر کدام زمانی مهد تمدنهای جهان بوده و آثار باستانی بسیار و همچنین طبیعت بکر و منحصر به فردی میباشد که میتواند با الگوبرداری از سیاستهای گردشگری ترکیه این صادرات نامهری را شکوفا کرد و با شناسایی امکانات و محدودیتها با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی، جغرافیایی و تاریخی و سیاسی اقدام به سیاستگذاری مناسب در این زمینه نمایند. گردشگری و تأثیرات آن را میتوان از جنبههای مختلف مطالعه کرد. صنعت گردشگری که درآمد عمده ترکیه متکی بر آن است یکی از مهمترین مؤلفههای اثربخش جغرافیایی این کشور است. این کشور با این که فاقد ذخایر طبیعی و خام است با توجه به ویژگیهای جغرافیای و پتانسیل بالای گردشگری (اعم از طبیعی، تاریخی، فرهنگی) هشیارانه گردشگری را که بهترین گزینه برای توسعه کشورها به خصوص جهان اسلام به شمار میآید به عنوان یکی از گزینههای اصلی توسعه اقتصادی خود انتخاب کرد و به مرور زمان نیز دستاوردهای ارزشمندی کسب کرده است. گردشگری در ترکیه موجب بهبود زیرساختها و خدمات عمومی و رفاهی، توزیع جغرافیایی عدالت محور ثروت، توجه به فرهنگ اصیل ملی، کسب وجهة ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی و در نهایت شتاب و پایداری توسعه شده است با توجه به تجارت موفق ترکیه در عرصه گردشگری، این کشور الگوی مناسیی جهت برنامهریزی گردشگری کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است. سهم درآمدهای ارزی حاصل از گردشگری به واسطه ورود گردشگران بینالمللی همواره به عنوان یکی از منابع تأمین مالی در جهت صنعتی کردن کشورها و مثبت کردن موازنه اقتصادی محسوب میشود و مصداق این گفته ترکیه است که جایگاه برتری در گردشگری بینالمللی به خود اختصاص داده است. « بر طبق آمار WTO، بین کشورهایی که از طریق گردشگری موفق به کسب بیشترین میزان درآمد در سال 2005 در جهان شدهاند. کشور ترکیه با کسب 18/2 میلیارد دلار رتبه هشتم را دارا میباشد و علاوه بر این، بین 10 کشور برتر در زمینه صنعت گردشگری هیچ کشوری نتوانسته است عرصه گردشگری خود را به اندازه ترکیه با افزایش میران درآمد روبرو کند» (عیسینژاد، سید محمد، 20/7/1389) اقتصاد ترکیه را صنعت گردشگری، صنایع سبک، منسوجات و کشاورزی تشکیل میدهد رشد اقتصادی ترکیه در سالهای 2007 و 2008 حدود 6٪ بوده است. بررسیها نشان میدهد اقتصاد ترکیه عاری از آشفتیگهای داخلی و بینالمللی است و گردشگری مهمترین بخش اقتصادی ترکیه میباشد. (همان منبع) به طور کلی میتوان اثرات گردشگری در ترکیه را به 4 دسته تقسیم نمود: الف) با بهرهگیری از قانون ضریب تکاثری موجب پویایی سایر بخشهای اقتصادی میگردد. ب) باعث افزایش سرعت جریان پول و رونق اقتصادی میشود. ج) فرآیند توزیع مجدد درآمدها و منافع اقتصادی در نواحی مختلف یک کشور نقش مؤثری ایفا میکند. د) بستر مناسبی را برای فرآوری فرصتهای شغلی فراهم میکند. لذا با توجه به اثرات آن میتوان عنوان کرد: 1) گردشگری بزرگترین و متنوعترین صنعت جهان است و توانسته جایگزین صادرات شود. 2) با توجه به تأثیر گردشگری در تمامی شئون اقتصادی میتوان آن را به عنوان یک صادرات نامریی نامید. 3) در صورت وجود بسته مناسب، گردشگری توانسته اثر ترمیمکنندهای بر فضای جغرافیایی کشورهای در حال توسعه داشته باشد و ترکیه نمونهای موفق است. 4) فواید حاصل از صنعت گردشگری را میتوان شامل ایجاد درآمدهای ارزی، درآمدزایی برای دولت، ایجاد اشتغال، تقویت سرمایهگذاری و مثبت کردن موازنه اقتصادی کشور ترکیه دانست. 5) گردشگری علاوه بر دستآوردهای اقتصادی برای ترکیه در زمینه رسیدن به اهداف و مصالح سیاسی نیز ابزار قدرتمندی است. 6) در جهانی که به سرعت در حال تبدیل شدن به یک دهکده جهانی است گردشگری توانسته است قابلیت فرهنگی ترکیه را برای پیوستن به جامعه جهانی ارتقاء بخشد. 7) با توجه به مشابهات تاریخی، فرهنگی، دینی و .... تجارب ترکیه میتواند الگوی مناسبی برای طرح توسعه گردشگری در کشورمان ایران که از لحاظ جاذبهها در وضعیت بهتری نسبت به ترکیه قرار دارد باشد. (همان منبع) اکثر اقتصاددانانی که امروز مطبوعات و بلندگوها را در ایران در اختیار دارند، الگوی اقتصاد ترکیه را مدلی ایدهآل برای اقتصاد ایران توصیف میکنند و بررسی چگونگی کاهش چشمگیر نرخ تورم در ترکیه بدون داشتن درآمد نفتی نمونه قابل توجهی است. طی سالهای اخیر، تب نسخهبرداری از مدل اقتصادی ترکیه و تبلیغات اقتصاددانان نولیبرال ایران، از آن جمله اقتصاددانان مرکز پژوهشهای مجلس پیرامون آن بالا گرفته است. مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در گزارش خود با تکرار ارزیابی مثبت بانک جهانی از اقتصاد ترکیه،کاهش نرخ تورم در آن کشور را موفقیتی کمنظیر در سایه پیشبرد سیاستهایی نظیر سرعت بخشیدن به روند خصوصی سازی و واگذاری بنگاههای دولتی، کنترل رشد دستمزدها، همراه ساختن افکار عمومی با طرح خصوصی سازی، استفاده از منابع صندوق بینالمللی پول برای مهار بحران بدهیها دانسته و این سیاست را راهکارهای اصلی دولت ترکیه برای مهار و کاهش تورم ذکر میکند. مرکز پژوهشها در بخش دیگری از گزارش خود آورده است که مهمترین دلیل موفقیت ترکیه در مهار تورم، موضوع کلیدی کاهش هزینههای دولتی و تشویق بخش خصوصی برای ایجاد کار و سرمایهگذاری مولد بوده است. «مرکز پژوهشها همچنین با اشاره به شعارهای کمال درویش معروف به سلطان اقتصاد ترکیه تصریح کرده است که کمال درویش به عنوان وزیر اقتصاد و سایر مسئولان ترکیه با اتکا به اعتبار 16/2 میلیون دلاری صندوق بینالمللی پول، اصطلاحات اقتصادی و برنامههای مالی خود را با سرعت بخشیدن به خصوصیسازی بانکها، صنایع و بخشهای خدمات دولتی، محدود و کنترل نمودن مخارج عمومی برای جلوگیری از کسری بودجه و کنترل دستمزدها به مورد اجرا گذاشته و توانستهاند از طریق اصلاح سیستم پولی و مالی و کاهش نرخ تورم و نرخ بهره ثبات اقتصادی در این کشور برقرار شود. و متعاقب آن رشد اقتصادی افزایش یابد. کارشناسان مرکز پژوهش درگزارش خود پیرامون اقتصاد ترکیه، چند عامل اصلی، که ویژگی های خاص ترکیه است را نادیده گرفته میگیرد. اهم این ویژگیها عبارتند از: 1) موقعیت این کشور بعنوان شریک کوچک آمریکا و عضویت آن در ناتو و همکاریهای ترکیه و اسرائیل. 2) نظر به اهمیت همکاریهای فوق، سیاستمداران و اقتصاددانانی که در نهادهای کلیدی ترکیه منتصب میشوند باید قادر باشند برنامههای دیکته شده نهادهای مالی جهانی را مو به مو اجرا کنندو به نقش پراهمیت ترکیه در راستای منافع آمریکا و ناتو کمک کنند. کما اینکه کمال درویش میلیارد ترک و وزیر سابق دارای یکی از مقامات ارشد بانک جهانی است. 3) اقتصاد ترکیه با اجرای برنامهها و توصیههای نهادهای مالی جهانی و عمدتاً صندوق بینالمللی پول سالانه رشدی حدود 4/5 درصد داشته است. با این اوصاف وضعیت فقر و گرسنگی و توزیع ثروت در میان مردم ترکیه به قرار گزارشی که 21 اردیبهشت 88 از سوی اتاق تجارت آنکارا منتشر شده است آمده است که درآمد 1/71٪ مردم این کشور زیر خط فقر است و تنها 9/39 درصد جمعیت ترکیه دارای درآمد بالای خط فقر هستند لذا برای پیشرفت ترکیه ابتدا لازم است تا ناعدالتی موجود در تقسیم درآمدها ساماندهی شود» (سایت خبرنامه های آفتاب (مدل اقتصادی ترکیه 13/8/1388) مطالعات نشان میدهد یکی از کارهایی که ترکیه را نجات داد اصلاح قوانین جذب سرمایههای خارجی بود. از سال 2000 میلادی دولت ترکیه با ایجاد فضایی امن برای سرمایهگذاریو ارائه تضمینهایی به سرمایهگذاران خارجی بستر را برای ورود سرمایهها آماده کرد. از جمله سیاستهای اجرایی توسط دولت ترکیه در سالهای مورد بررسی را میتوان به موارد زیر اشاره کرد: امضای توافقنامههای دو جانبه و چندجانبه با شرکتها و کشورهای مختلف، اصلیترین حامی سرمایههای خارجی در کشور ترکیه بود از طرف دیگر سرمایههای خارجی در این کشور و سرمایهگذاران آنها از همان حقی برخوردار بودند که سرمایهها و سرمایهگذاران داخلی برخوردار بودهاند. قوانین کشور در برخورد با این سرمایه داران خارجی کاملاً مشابه سرمایهداران داخلی بود.ارائه ضمانت به سرمایهگذاران خارجی در انتقال سود سرمایه گذاری یا وجوه مورد نظر آنها یا حتی خروج سرمایهها در زمان سیاست بازار پول و تمایل سرمایهگذار به فروش آن واحد تولیدی یا تجاری سبب شد تا بسیاری از سرمایه داران خارجی سرمایهگذاری در این بستر را ایمن بدانند و وارداین بازار اقتصادی شوند. البته در کنار این انگیزهها بازارهای پررونق داخلی و محلی، نیروی کارها ماهر و زیرساختهای صنعتی و اقتصادی نسبتاً توسعه یافته سبب شد تا سرمایهداران برای ورود به اقتصاد ترکیه هیچ تردیدی به خود راه ندهند. از قوانین مهم در عرصه سرمایهگذاری ترکیه میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: 1) آزاد سرمایهگذاری در ترکیه با حذف تمامی موانع قبلی از قبیل نیاز به تأئیدیه رسمی، الزام انتقال سهم از سرمایهگذاران خارجی به دولت یا شرکای داخلی، نیاز به داشتن و واردکردن یک میزان حداقلی از سرمایه. 2) تضمین مجدد ضمانتنامههای موجود در یک بسته شفاف و باثبات برای سرمایهگذاران. 3) ارتقای سیاستهای سرمایهگذاری خارجی برای هماهنگ شدن آنها با استانداردهای بینالمللی سرمایهگذاری. 4) تفسیر سیاست کنترل بر سرمایه گذاری به نحوی که میزان سودآوری آنها ودستیابی سرمایهگذاران به سود سرمایهشان بیشتر شود. (منبع روزنامه دنیای اقتصاد 29/5/89) 5) در واقع سیاستگذاریهای ترکیه سبب شد تا کل سرمایهگذاری مستقیم خارجی در ترکیه در یک سال معادل سرمایهگذاری انجام شده در طول یک دهه باشد و این موفقیتی بزرگ بر اقتصاد ترکیه محسوب میشود. (همان منبع) تقویت هر چه بیشتر نقش اسلام در میان کشورهای اسلامی، همکاری اقتصادی با کشورهای اسلامی درجهت تحقق اهداف اقتصادی نظام و بهرهگیری از امکانات جهان اسلام به منظور برخورد با تهدیدها و چالشهای بینالمللی از اهداف کلی جمهوری اسلامی ایران میباشد. «علیرغم آزادسازیهای تجاری و جهانی شدن اقتصادها که دو مشخصه اصلی نظام تجارت جهانی در عصر حاضر به شمار می روند، اما از اهمیت رویکرد به بلوکها، تشکلها و ترتیبات اقتصادی و تجاری بین کشورها کاسته نشده است. انگیزه هایی همچون افزایش تجارت نیل به منافع رفاهی، همکاریهای متقابل در زمینههای تجاری، اقتصادی و رشد اقتصادی، افزایش تأمین ملاحظات امنیتی و سیاسی و انجام همکاریها در زمینههای رشد و توسعه و اعتلای سرمایهگذاری از جمله عوامل روی آوردن به اینگونه همکاریهای گروهی هستند. بدین ترتیب میتوان برای سهولت ادغام در نظام جدید تجارت بینالمللی استفاده نموده و از مزایای این نظام در خصوص دسترسی به بازارها به نحو بهتر استفاده کرد. سازمان کنفرانس اسلامی یکی از این تشکلها است که هم به لحاظ سیاسی و هم از نظر اقتصادی دارای اهمیت ویژهای است. هر چند در گذشته در محدوده و قالب این سازمان، گامهای مفید و مهمی در جهت افزایش همکاریهای اقتصادی و تجاری در بین اعضا برداشته شده است ولی علیرغم قدمت نسبی و تعداد اعضا هنوز نتایج مورد انتظار در خصوص افزایش تجارت و همکاریهای اقتصادی حاصل نشده است. بیتردید یکی از راههای افزایش همکاریها در این سازمان، ایجاد بازار مشترک اسلامی است و برای رسیدن به این هدف و ایجاد زمینه و بستر مناسب برای فعالیتهای مؤثر و کارایی این بازار استفاده از تشکیلاتی چون گروه هشت کشورهای اسلامی مفید است و میتوان از پیوند دادن ترتیبات تجاری و اقتصادی زیرگروه های کشورهای اسلامی با یکدیگر چون اکو، شورای همکاری خلیج فارس و گروه هشت کشور اسلامی در این ارتباط شود فراوان برد و از تجربیات آنان استفاده کرد. (www.developing8.org) (15/4/1389) کشورهای اسلامی باید باتوسعه و ایجاد سازمانها و تشکلهای اسلامی جهت توسعه و ارتباط بیشتر و منطقیتر، استفاده از تجربیات و امکانات همدیگر در رشد و تعالی و پیشبرد اهداف اقتصادی و سیاسی خود همت گمارند تا امکان رقابت و ابراز وجود در برابر کشورهای توسعه یافته را فراهم آورند. هماکنون تعدادی از این سازمانها شکل گرفته است که متأسفانه بعلت مشکلات عدیده و عدم حل آنها نتوانستهاند از ظرفیت این سازمانها استفاده کنند و تشکلها ناکارا میباشند. با بررسی تعداد از آنها ضمن آشکار شدن مزایا، معایب آنها نیز مشخص میشوند.
2ـ4) سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی: این سازمان در با پیشگامی ایران، عربستان و مراکش در سپتامبر 1969 در شهر رباط پایتخت مراکش تشکیل گردید ولی به دنبال نشستهای بعدی در مارس 1972 در جده به صورت رسمی تأسیس گردید. اساسنامه کنفرانس اسلامی از یک مقدم و جهار ماده تشکیل شده است و در مقدمه اساسنامه از اعتقادات مشترک مسلمانان به عنوان اساسیترین پایههای پیوند مسلمانان با یکدیگر نام برده شده است و از اهداف مهم آن می توان به گسترش وحدت اسلامی بین کشورهای عضو، توسعه همکاری بین کشورهای عضو در زمینه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی، ایجاد جو مناسب جهت گسترش همکاری و تفاهم بین کشورهای عضو. سازمان کنفرانس اسلامی دارای تشکیلات وابستهای جهت تحقق اهداف خود میباشد که از جمله میتوان به بانک توسعه اسلامی، بانک بازرگانی اسلامی، مرکز اسلامی برای آموزشهای فنی و تحقیقاتی، تشکیلات اسلامی علوم، تکنولوژی و توسعه نام برد. هدف اصلی بانک، تشویق توسعه اقتصادی و پیشرفت اجتماعی اعضاو جوامع مسلمان به طور فردی و جمعی بر طبق اصول حقوق اسلامی است و بدین منظور بانک میتواند انواع فعالیتها مانند مشارکت در سرمایه، اعطای وام برای تأمین مالی پروژههای توسعه و به جریان انداختن منابع مالی برای مقاصد خاص را به عمل آورد. این بانک همچنین میتواند با سپردهپذیری و تجهیز منابع مالی، تشویق تجارت میان کشورهای عضو و ارائه کمک فنی به آنها،آموزش آن دسته از پرسنل اعضاء که در فعالیتهای توسعهای درگیرند و انجام تحقیقات در زمینه فعالیتهای اقتصادی، مالی و بانکداری در کشورهای عوض میباشد. وجود تشکل مهمی همچون سازمان کنفرانس اسلامی، که قادر است حلقة پیوندی میان کشورهای اسلامیباشد فرصت مغتنمی را برای جهان اسلام فراهم آورده است. لیکن برخی از صاحبنظران با اشاره به نقاط ضعف این تشکل اسلامی اظهار میدارند هرچند که سازمان کنفرانس اسلامی از امکانات و ابزارهای نسبتاً خوبی برخوردار است ولی هنوز نتوانسته است کارایی چندانی در حل مسائل و مشکلات جهان اسلام از خود نشان دهد. بررسی عمیقتر امکانات و ابزارهای سازمان، این امر را تأیید میکند که اگر چه از نظر صوری و شکلیع سازمان دارای امکانات بارارزشی است اما با نگاهی به بافت درونی سازمان، ناهمگونی ساختاری بین کشورهای عضو و نیز وابستگی اقتصادی و سیاسی برخی از آنها به خوبی مشخص میشود که این مسائل در اکثر موارد، رسیدن به اجماع را در درون اجلاسها با مشکل روبرو ساخته است.(احمدیان، محمدعلی، 1385، صص 116 و 117) اصولاً سازمان مجمعی از دولت هایی است که عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنها را از یکدیگر جدا میکند و با توجه به نفوذ قدرتهای بیگانه در ساختار سیاسی بسیاری از این کشورها، نمیتوان تأثیرگذاری غرب بر این سازمان را مگر در موارد معدودی رد کرد که این باعث عدول از اهداف سازمان میگردد. (همان منبع، ص 118)
3ـ4) سازمان اکو: یکی از سازمان مهم در میان کشورهای اسلامی میتوان به سازمان اکو اشاره کرد.این سازمان در سال 1984 جهت اعتلای زندگی اقتصادی با مشارکت سه کشور ایران، ترکیه و پاکستان تأسیس گردید. و کشورهای مسلمان افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان،ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان در سال 1992 به این سازمان ملحق شدند. از جمله اهداف دیگر سازمان گسترش تجارت درون منطقهای و فرامنطقه ای و همچنین تلاش درجهت ادغام تجارت کشورهای منطقه با تجارت جهانی است. اداره امور اکو در وزارت امور خارجه به منظور ارتقای سطح همکاری ها بین کشورهای عضو شکل گرفت. (سایت وزارت امور خارجه ایران و دبیرخانه اکو 89) اهداف سازمان اکو: ارتقای شرایط برای توسعه اقتصادی پایدار و افزایش سطح زندگی و رفاه مردم. گسترش تجارت درون منطقهای و فرامنطقهای و حذف موانع تجاری. تلاش در جهت ادغام تجارت کشورهای منطقه با تجارت جهانی و ارتقای همکاری اقتصادی اجتماعی، فرهنگی، فنی و علمی. توسعه زیربنای حمل و نقل و ارتباطات. توسعه همگرایی بخش دولتی وخصوصی با تأکید بر آزادسازی اقتصادی تدوین برنامه مشترک جهت توسعه منابع انسانی و بهرهبرداری از منابع طبیعی. سازمان اکو دارای تشکیلات و مؤسسات تخصصی متعددی میباشد که عبارتند از: شرکت کشتیرانی مشترک اکو، شرکت هواپیمایی اکو، شرکت بیمه اکو، بانک تجارت و توسعه اکو، اتاق بازرگانی و صنعت اکو و مؤسسه فرهنگی اکو. کشورهای عضو تاکنون موافقتنامههای بسیاری با یکدیگر منعقد کردهاند ولی به علت مشکلات اکثراً سیاسی در راه اجرای آنها همیشه مشکلاتی وجود داشته است که کشورهای عضو باید در تعدیل خواستهها و منافع سیاسی خود اقدامات مفیدی انجام دهند. (همان منبع)
4ـ4) بازار مشترک اسلامی: « در سالهای پس از انقلاب اسلامی، ایران اندیشه تشکیل بازار مشترک اسلامی را با اعتقاد به استحکام روابط اقتصادی میان کشورهای اسلام، پیگیری نمود و سرانجام با پیشنهاد ایران در هشتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در تهران این پیشنهاد به تصویب رسید. عدهای در رابطه با بازار مشترک اسلامی اظهار میدارند: اقتصاد کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی هنوز ابزارهای لازم و پویای مورد نیاز را ندارد، به گونهای که هر یک از اعضای سازمان به قطبهای خارج از جهان اسلام پیوند و وابستگی بیشتری دارند». این کارشناسان براین عقیده هستند که «عوامل متعددی در گرایش تجارت خارجی جهان اسلام به سوی کشورهای غیرمسلمان اثرگذار است که مهمترین آنها بافت اقتصادی مشابه در تولید مواد خام، کالاهای سنتی و غیره و نیاز به دستیابی بر تولیداتی میباشد که فناوری پیچیدهتری در آنجا بکار رفته است. از سوی دیگر، تنوع تولیدات کشورهای اسلامی بدان حد نیست که نیازهای گوناگون آنها را تأمین کند و مکمل اقتصاد یکدیگر باشند.» اگر چه بسیاری از اقتصاددانان غربی نیز همین عقیده را دارند و تلاش کشورهای مسلمان در گسترش همکاریهای اقتصادی و بازرگانی در چارچوب بازار مشترک اسلامی را محکوم به شکست میدانند، لیکن باید توجه داشت که اولاً از زمان تشکیل این بازار مشترک زمان درازی نگذشته است و با ادامه این همکاریها، کشورهای اسلامی میتوانند ساز و کارهای مناسبی را به مرور زمان تجربه نمایند.ثانیاً هر گونه یأس و ناامیدی در این زمینهها موجب فروغلطیدن به شرایطی دشوارتر میگردد و کشورهای اسلامی میباید در نظر داشته باشند در شرایط جهانی شدن تجارت و حاکمیت انحصارات، هرگونه تلاش انفرادی محکوم به شکست است. کشورهای اسلامی میباید نهایت تلاش خود را برای تقویت بازار مشترک اسلامی بکار ببرند. ( احمدیان، محمدعلی، 1385، ص 122) افزایش همکاریهای اقتصادی، بررسی زمینههای مساعد سرمایهگذاری بهای تولید در مقیاس وسیع با توجه به بازار وسیع کشورهای اسلامی و هدایت روند سرمایهگذاریهای آتی به سوی تولیدات مکمل، تلاش برای ایجاد هماهنگیهای بیشتر در یافتن پروژههای سرمایه گذاری مشترک و سعی در اجرای این پروژهها ، تبادل اطلاعات، بازرگانی و ارائه فرصتهای تجاری به دست اندرکاران بخش خصوصی در این کشورها، حرکت در جهت ایجاد اتحادیههای گمرکی و... میتواند در این راستا مؤثر واقع شود» (همان منبع، ص 122)
5 ـ 4) گروه دی هشت D8: گروه دی هشت 8 یا گروه هشت کشورهای مسلمان در حال توسعه که اندونزی، ایران، بنگلادش، پاکستان، ترکیه، مالزی، مصر و نیجریه در آن عضویت دارند. از جمله پیمانهای منطقهای است که به منظور ایجاد روابط مستحکم اقتصادی بین کشورهای در حال توسعه اسلامی و تقویت نفوذ این کشورها در بازارهای جهانی و برقراری گفتوگو با کشورهای صنعتی تشکیل گردیده است. پایهگذار آن نجمالدین اربکان نخست وزیر سابق ترکیه است که با سفر به 8 کشور عضو در تیرماه سال 1375 زمینه تأسیس این گروه فراهم شد. نخستین اجلاس سران دی 8 با حضور سه رئیسجمهور و چهارنخست وزیر و یک وزیر امور خارجه در خرداد سال 1376 در شهر استانبول برگزار شد. اهداف اصلی گروه دی 8 توسعه اقتصادی، اجتماعی، تقویت موقعیت کشورهای در حال توسعه در اقتصاد جهانی، ایجاد تنوع و موقعیتهای جدید در روابط بازرگانی تقویت حضور در تصمیمگیری در سطح بینالمللی و ارتقای سطح زندگی مردم در کشورهای عضو خواهد بود.(گروه دیهشتD8، 15/4/89) برای نیل به اهداف انجام همکاریهای در زمینه صنعت، تجارت، حذف موانع تجاری، استفاده از توانمندیهای هشت کشور برای اعتلای سهم آنان در تصمیمگیریهای جهانی توسعه کشاورزی، فقرزدایی، توسعه ارتباطات و اطلاعرسانی انتقال علوم و تکنولوژی، مالیه،بانکداری،انرژی، محیط زیست و .... پیشنهاد شده است لذا پیشنهاد شد که ده گروه کاری برای بررسی زمینههای تأسیس گردد که شامل صنعت، کشاورزی، اطلاعات، تجارت، تکنولوژی، انسانی، بهداشتی، روستایی، بانکداری و انرژی میباشد که مسئولیت دو گروه کاری مخابرات و اطلاعات و علوم و تکنولوژی به ایران واگذار شده است. (همان منبع) طبق تقسیمبندی بانک جهانی میتوان این کشورها را در بر اساس شاخصهای عمده اقتصادیشان در سه گروه رتبهبندی کرد: 1) کشورهای صادره کننده نفت که شامل ایران،اندونزی و نیجریه میشود. 2) کشورهای بادرآمد متوسط که چهار کشور پاکستان، ترکیه، مالزی و مصر را شامل میشود. 3) کشورهای کمتر توسعه یافته که در میان 8 کشور تنها کشور بنگلادش در این گروه قرار میگیرد. این کشورها میتوانند با ارتباط بیشتر و فنیتر با هدف طراحی راههای مناسب تبادلات تجاری، مالی، و رهایی از تبعات ارز مسلط (دلار)، توسه سرمایهگذاریهای متقابل و مستقیم کشورهای عضو با تمرکز بر فعالیتهای کشاورزی و صنعتی، تبادل فناوریهای جدید، تولید انرژیهای تجدیدپذیر و قرار دادن محور اقتصاد در کانون فعالیت خود به کارایی هر چه بیشتر گروه کمک کنند. (همان منبع)
1ـ5) جمع بندی: کشور ترکیه سرزمینی در غرب آسیا و جنوب شرق اروپا قرار گرفته است و پل ارتباطی بین اروپا و آسیا محسوب میشود و دارای موقعیت مناسبی در نقشه جهان است اقتصاد ترکیه ترکیبی از صنایع بومی و مدرن است و روز به روز بر دامنهاش افزوده میشود و در طبقهبندی کشورهای جهان جزء 20 کشور صنعتی جهان و در سال 2009 پانزدهمین کشور جهان میباشد. در سالهای اخیر اوضاع سیاسی و اقتصادی ترکیه ثبات یافته است و سعی کرده است همواره دوستی با قدرتهای منطقهای و حمایت از مسلمانان جهان را در سیاستهای خود ارتقا دهد. در همین زمینه فعالیتهای اقتصادی خود را با کشورهای مسلمان بخصوص منطقه افزایش داده است و کشورهای عراق، سوریه و ایران از مهمترین واردکنندگان کالاهای ترکیه و شرکاء تجاری آن میباشند. ترکیه با تشویق صنایع کوچک و متوسط به گسترش فعالیتهای خود در کشورهای منطقه به ویژه همسایگان تلاش دارد ضمن انتقال دانش و مهارتهای فنی و نفوذ به بازارهای داخلی آنها از امکانات این کشورها در جهت توسعه بازارهای خود استفاده کند. ترکیه در چند سال اخیر بیشتر به دنبال حفظ و ارتقاء منافع خود در کشورهای منطقه است و برخلاف گذشته کمتر از غرب پیروی کرده و منافع خود را در منطقه جستجو میکند که این سیاست را در مخالفت این کشور با تحریمهای ایران مشاهده میتواند کرد.چرا که بازار ایران اهمیت زیادی برای ترکیه داشتم و بازار 70 میلیونی ایران جذابیتهای زیادی برای تجارت ترکیه دارد. موقعیت ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی ترکیه بصورتی است که در مسیر انتقال انرژی به اروپا قرار گرفته است و یکی از بهترین مسیر انتقال نفت و گاز خلیج فارس و کشورهای حوزه دریای خزر میباشد و از طرفی راه ورود کالاهای اروپایی به آسیا و کشورهای مشترکالمنافع شوروی سابق میباشد و در حال تبدیل شدن به چهارراه ترانزیتی انرژی است که باعث شکوفایی بیشتر اقتصادی این کشور که طرح لوله گاز ناباکو مثال خوبی در این زمینه میباشد. یکی از اهداف مهم ترکیه نزدیکی بیشتر به کشورهای اسلامی به خصوص اعراب است و سعی میکند با برطرف کردن موانع روانی و فرهنگی موجود این رابطه را ارتقاء دهد و تبدیل سیاستهای سابق آن بخصوص در رابطه با اسرائیل کمک شایانی افزایش این نزدیکی نموده است. ترکیه از یک کشور و اقتصاد ورشکسته به پانزدهمین قدرت اقتصادی دنیا تبدیل شده است و علاوه بر اقتصاد در جنبههای اجتماعی نیز پیشرفتهای قابل ملاحظهای را داشته است. و ا قتصاد آن علیرغم آسیبپذیری از بحران جهانی، این بحران را بخوبی تحمل کرده و دارای انعطافپذیری مناسبی هستند که در این زمینه میتواند سرمشق دیگر کشورهای اسلامیباشد یکی از بعدهای اقتصادی کشور ترکیه که درآن به شکوفایی بالایی نایل شده است مبحث گردشگری و توریسم است. دولتمردان آن با شناخت دقیق و صحیح از موقعیت جغرافیایی و تاریخی و اجتماعی و امکانات موجود اقدام به سیاستگذاریهای مناسبی در باب توریسم نمودند و یکی از جنبههای مهم اقتصادی آن کشور را تشکیل داده است و در حال حاضر در رتبه هشتم کشورهای برتر در زمینه توریسم میباشد. کشور ترکیه با عضویت در سازمانها و تشکلهای مختلف اسلامی سعی در ایجاد رابطة نزدیکتر با کشورهای اسلامی و منطقهای نموده است که علاوه بر مسائل سیاسی در مسائل اقتصادی حضور پررنگی داشته است عضویت در سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی، بانک اسلامی، بازار مشترک کشورهای اسلامی، گروه D8 و سازمان اقتصادی اکو نشاندهندة تلاش این کشور در رابطة بیشتر و مفیدتر با کشورهای اسلامی و منطقهای میباشد.
2ـ 5) اثبات یا رد فرضیات: 1ـ2ـ5ـ فرضیه اول) ترکیه نقش ژئواکونومیکی بارزی در کشورهای اسلامی داشته است. ترکیه نقش پررنگی در اقتصاد کشورهای اسلامی بخصوص کشورهای اسلامی منطقه مانند ایران،عراق، سوریه و کشورهای مشترک المنافع دارد و صادرات به کشورهای عراق ایران و سوریه به ترکیب مبلغ یک میلیارد و 138 میلیون دلار نشاندهندة آن است.(منبع راز رشد ترکیه،خبرگزاری صبا ایران 21/7/1389) از طرفی کشورهای حوزه خلیجفارس به خصوص عراق و ایران و کشورهای حوزه دریای خزر که دارای نفت و گاز میباشند جهت انتقال انرژی به اروپا از کشور ترکیه استفاده میکند همین امر موقعیت ژئواکونومیکی ترکیه را تقویت کرده و آن را به چهارراه ترانزیتی انرژی تبدیل کرده است که طرح نابوکو یکی از مهمترین آنهاست. 2ـ2ـ5ـ فرضیهدوم)کشورهایاسلامی با الگوبرداریاز ترکیه میتوانند درمسیرتوسعه قرار بگیرند. کشور ترکیه هر چند دارای ذخایر زیرزمینی مناسبی نمیباشد ولیکن با شناخت صحیح دولتمردان آن از امکانات و موقعیت منطقهای و جهانی کشور اقدام به سیاستگذاریهای مناسب اقتصادی نمودند و با نزدیک شدن به کشورهای اروپایی در زمینه بدست آوردن تکنولوژی به موفقیتهای خوبی رسیدند و از طرفی با درک موقعیت جغرافیای خود و ارتباط مناسب با کشورهای منطقه و از استفاده از موقعیت ترانزیتی مناسب هماکنون به کشور غیرقابل چشمپوشی تبدیل شده است و از سوی دیگر از موقعیت گردشگری خود به نحو احسن بهرهبرداری مینماید و از طرفی با تصویب قوانین جدید و حذف قوانین دستوپاگیر اقدام به تشویق سرمایهگذاران و جذب سرمایههای هنگفتی در قسمتهای مختلف اقتصادی خود نمودند به طوری که در یک سال برابر با ده سال سرمایه جذب این کشور گردیده است. لذا کشورهای اسلامی میتوانند با الگوبرداری این کشور و در نظر گرفتن شرایط اجتماعی اقتصادی و موقعیت جغرافیای خود از تجربیات ارزنده آن استفاده کرده و اقتصاد خود را پویا کنند. 3ـ2ـ5ـ فرضیه سوم) با تعامل بیشتر میتوان سطح روابط اقتصادی ترکیه و کشورهای اسلامی را ارتقاء داد. توسعه همکاری میان کشورهای اسلامی از اهمیت بسزایی برخوردار است کشورهای قدرتمند اسلامی مانند ترکیه، ایران، عربستان به عنوان لوکوموتیو عمل کرده و برای افزایش همکاری انگیزه ایجاد نمایند. در این زمینه میتوان بر اشتراکات دینی و فرهنگی تکیه کرد و از مسائلی که باعث اختلاف میگردد حذر نمود و از ایجاد ذهنیت و برداشتهای منفی که تلاشهای مربوط به تقویت روابط و همکاریها را دچار آسیب میکند پرهیز کرد. کشورهای اسلامی میتوانند به صورت منطقهای و با توجه به شرایط مشابه فرهنگی، جغرافیای اقدام به تشکیل گروههای کوچک منطقهای نموده و این گروهها با تعامل مناسب نسبت به تشکیل گروههای بزرگتر اقدام کنند و این گروهها به صورت سلسله مراتبی تشکیل شوند.
3ـ5) نتیجهگیری: تقویت هرچه بیشتر نقش اسلام در میان اعضاء، همکاری اقتصادی با کشورهای عضو در جهت تحقق اهداف اقتصادی نظام از طریق بهرهگیری از امکانات گسترده آنها، همکاری وهمیاری در عرصه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و تحکیم پیوندهای سیاسی، همکاری و اتخاذ مواضع مشترک اقتصادی در میان کشورهای مسلمان در زمینههای فوق، استفاده از تجارب کشورهای اسلامی در جهت رفع تنگناهای اجتماعی و اقتصادی و بهرهگیری از گروه به منظور برخورد با تهدیدها و چالشهای بینالمللی مدنظر باشد. مسلماً وجود یک سری از عوامل جهت نیل به یک همکاری موفق ضروری است که میتوان از عوامل متفاوتی نام برد، وجود نوعی طرز زندگی مشترک در کشورهای منطقه نبود تخاصم و تعارض در باورها، ارزشها و مذهب و سنت این کشورها وابستگی و منافع متقابل اقتصادی کشورهای عضو، وجود حداقلی از تواناییهای سیاسی و اداری، تشابه نخبگان سیاسی آن کشورها و وجود عقلانیت در آنان و همچنین وجود حداقلی از شبکههای ارتباطی و مبادلاتی شامل شبکههای بزرگراهها، قطار و هواپیما ، گمرک و و..... این عوامل موجب همگرایی کشورها را فراهم میکند و با توجه به آنها میتوان اهداف را پیشبینی و برنامهریزی کرد و گرنه مشخص کردن اهداف بدون در نظر گرفتن عوامل همگرایی به موفقیت مناسب نایل نمیگردد و مشکلات باعث عدم رسیدن به اهداف میگردد. از مشکلات که در مسیر همکاری گستردة آنان وجود دارد میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: ناآگاهی اعضا از توانمندیهای اقتصادی یکدیگر بعد مسافت و پراکندگی جغرافیایی بینیازی به کالاها و تولیدات یکدیگر داشتن فرهنگهای متفاوت داشتن عقاید مذهبی متضاد با هم وابستگی و تعهد کشورها به کشورهای غربی عدم وجود نهادهای غیردولتی در اکثر کشورها و غیره
4ـ5) پیشنهادات 1ـ4ـ5ـ پیشنهادات اجرایی: الف) باید کشورهای اسلامی هم در سطح دولت و هم در سطح نهادهای غیردولتی عزم و اراده خود را برای افزایش همکاری به نمایش بگذارند. تمامی کشورها به ویژه کشورهای قدرتمند و تأثیرگذار مثل ترکیه برای افزایش همکاری انگیزه ایجاد کنند. ب) برای افزایش همکاری میان کشورهای اسلامی، اجرای پروژههای مشترک اقتصادی، اجتماعی، علمی میان نهادهای غیردولتی و انجام سرمایهگذاری و فعالیتهای مشابه است. 2ـ4ـ5ـ پیشنهادات آموزشی: کشورهای جهان اسلام میتوانند با همکاری علمی و دانشگاهی ضمن استفاده از امکانات همدیگر در زمینه پیشرفتهای علمی کمک شایانی به یکدیگر انجام دهند و از طرفی باعث آشنایی با فرهنگ یکدیگر میشود.
منابع و مآخذ: 1) ابرک، کریس؛ ترجمة مهسا خلیلی؛ ترکیه، چاپ دوم، انتشارات ققنوس، 1387 2) ازغندی، علیرضا؛ نظام بینالمللی ، بازدارندگی و همپایگی استراتژیک، نشر قومس، 1370 3) احمدیان، محمدعلی؛ ویژگی جغرافیایی کشورهای اسلامی، چاپ سوم، انتشارات سخنگستر، 1385 4) اف.بودئن؛ ا قتصاد نوین جلد 2، ترجمة احمد نامدار، نشر اقبال، تهران 1347 5) بدیعی، ربیع؛ جغرافیای مفصل ایران، جلد سوم، جغرافیای اقتصادی، نشر اقبال 1367 6) تودارو، مایکل؛ توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمة غلامعلی فرجادی ـ وحید سهرابی، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، تهران 1366 7) راسل، برتراند؛ قدرت، ترجمة نجف دریابندی، نشر خوارزمی 8) عالم، عبدالرحمن؛ بنیادهای علم اقتصاد، چاپ بیستم، نشر نی، 1388 9) عزتی، عزت اله؛ ژئوپلیتیک در قرن 21، چاپ سوم، انتشارات سمت، 1388 10) قدیری اصل، باقر؛ کلیات علم اقتصاد، چاپ پنجم، نشر سپهر، 1361 11) مطیعی لنگرودی، یداله؛ سیر اندیشه در قلمرو جغرافیای انسانی، چاپ دوم، دانشگاه تبریز، 1366 12) مویر، ریچارد؛ درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی، ترجمة دره میر حیدر و سیدعلی یحیی صفوی، چاپ اول، انتشارات سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، 1379 13) ابراهیم زاده، عیسی؛ بذرافشان، جواد؛ « مدل پخش قصاییها گراتراند و پخشایش قصایی زعفران در خراسان» جمله جغرافیایی و توسعه، بهار و تابستان 1386 14) آزادی، عباس؛ «تحلیل بر عملکرد سازمان اکو»، پایاننامه کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1381 15) رایان پور، عماد؛ «بررسی جایگاه ژئواکونومی ایران در معاملات سیاسی، امنیتی و اقتصادی خاورمیانه». پایاننامه کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران مرکزی، 1387 16) محمدی، ابراهیم؛« تحلیلی بر مفهوم ژئوپلیتیک و تأثیر آن بر امنیت ملی ایران»، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه آزاد تهران مرکزی، 1388 17) رهنمایی، محمدتقی؛ مبانی جغرافیای اقتصادی، جزوة درسی، گروه جغرافیای دانشگاه تهران ، 1365 18) حیدری،غلامحسن؛مکاتب ومفاهیم جغرافیا،جزوة درسی،گروه جغرافیای دانشگاهآزاد تهران مرکزی، پاییز 1389 19) عزتی، عزتاله؛ مبانی ژئوپلیتیک، جزوة درسی ، دانشگاه آزاد تهران مرکزی، پاییز 1389 20) آزاد، سینا؛ «پایان جنگ سرد و تعریف جدید از ترکیه»، سایت دیپلماسی ایران، 6/4/89 21) اکو، وزارت امور خارجه ایران و دبیرخانه اکو؛ 1389 22) «اقتصاد ترکیه 2005» سایت www.cloob.com 23) « ترکیه و ایران» سایت www.trtpersian.com، 20/10/2010 24) «ترکیه شاه راه انرژی منطقهای» سایت www.turkiye cumhurlyeti.com ، 18/8/1388 25) «راز رشد ترکیه» خبرگزاری صبا ایران، 21/7/1389 26) ژئوپلیتیک ترکیه؛ www.torkiye.com، 2010 27) گروه دی هشت D8، www.dolat.ir، 15/4/89 28) « جمعیت ترکیه»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، 14/12/87 29) عیسینژاد، سید محمد؛ «گردشگری: مؤلفه اثربخش بر فضای جغرافیای ترکیه»، تبریز، 20/7/89 30) گفتوگو با ا سداله اطهری، 11/9/87 31) گفتوگو با میرمحمود موسوی، کارشناسی علوم سیاسی؛ سایت مردم سالاری، 1/7/89 32) قنبری، محمود؛ استراتژی جدید ترکیه در خاورمیانه، خرداد 1389 33) «مدل اقتصادی ترکیه»؛ سایت خبرنامههای آفتاب، 13/8/1388 34) مددی، احمدرضا؛ «ایران و ترکیه، موقعیت استراتژیک و ژئواکونومیک»، 17/11/1388 www.torkiye.com 35) محبی، اعظم؛ «تحلیلی بر رفتار جدید ترکیه در قبال ایران» پایگاه خبری و تحلیلی پارسینه 19/8/1388 36) «مشکلات کشورهای اسلامی، www.trtdari.com، 18/10/2010 37) اقتصاد ترکیه، سایت ویکی پویا، 2010 38) «همکاری حوزه خلیج و ترکیه»، www.trtdari.com، 18/10/2010 39) خبر، سایت مردم سالاری؛ نسخه شماره 2458، 1/7/1389 40) سایت www.traveltheworld.ir؛ 2010 41) سایت www.developing8.org ؛ 2010
|